PNRP 31(1) za 2012 r.

Współczesne występowanie gwiazdosza potrójnego (Geastrum triplex)
w Polsce i ocena jego zagrożenia

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono współczesne (po drugiej wojnie światowej) rozmieszczenie gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex na podstawie danych z literatury oraz dostępnych materiałów zielnikowych a także danych niepublikowanych, zgromadzonych przez autorów. Gatunek ten podlega całkowitej ochronie oraz uznany jest za zagrożony wymarciem (kategoria E). Do lat 80-tych XX wieku znany był zaledwie z 10 stanowisk na terenie Polski. W ciągu ostatnich 30 lat zaobserwowano go na licznych, nowych stanowiskach. Obecnie znany jest z co najmniej 112 stanowisk. Gwiazdosz potrójny wyrasta w naturalnych zbiorowiskach leśnych, ale nawet w nich najczęściej spotykany jest przy drogach. Zajmuje też siedliska antropogeniczne, spotykany jest np. w miastach, wsiach, w zadrzewieniach śródpolnych. Obecnie gatunek ten nie jest w Polsce zagrożony (kategoria LC według kryteriów IUCN). Postuluje się usunięcie gwiazdosza potrójnego z listy gatunków objętych ochroną ścisłą.

Czarka austriacka Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud.
w Wielkopolsce 

STRESZCZENIE

Pierwsze, niepublikowane stanowisko czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca z Wielkopolski pochodzi z roku 1977. Liczne, nowe stanowiska tego gatunku stwierdzone w ciągu ostatnich 8 lat wskazują na szerokie rozprzestrzenienie tego gatunku w Wielkopolsce. W artykule opisano 15 nowych stanowisk czarki austriackiej i przedstawiono ich rozmieszczenie.

Materiały do brioflory Polski Środkowej.
Mchy i wątrobowce rezerwatu torfowiskowego Czarny Ług
oraz jego otuliny (województwo łódzkie) 

STRESZCZENIE

Artykuł przedstawia wyniki badań prowadzonych w 2010 oraz 2011 roku na terenie otuliny oraz rezerwatu torfowiskowego Czarny Ług. Rezerwat zlokalizowany jest w województwie łódzkim, na terenie gminy Wolbórz, nie opodal miast: Tomaszów Mazowiecki oraz Wolbórz, pomiędzy wsiami Młoszów i Swolszewice Duże (Ryc. 1). Na jego obszarze wyróżniono trzy zbiorowiska roślinne: Sphagnetum magellanici, Caricetum limosae i Caricetum rostrate, natomiast na terenie otuliny zbiorowisko leśne Molinio-Pinetum (Kucharski, Grzyl 1991). Podczas prowadzonych badań wykazano 56 gatunków mszaków - 50 mchów i sześciu wątrobowców, należały one do 23 rodzin z których najliczniej reprezentowana była rodzina Dicranaceae (osiem gatunków - 14% wykazanej brioflory). W brioflorze badanego obiektu na uwagę zasługuje 17 gatunków objętych ochroną prawną oraz nowe stanowisko inwazyjnego gatunku mchu Orthodontium lineare (Ryc. 2). Na terenie rezerwatu oraz otuliny wykazano pięć typów siedlisk porastanych przez mszaki: epigeiczne (naziemne), epiksyliczne (związane z drewnem) oraz epifityczne (nadrzewne), epilityczne oraz wodne. Najwięcej gatunków stwierdzono na siedliskach epigeicznych (38) oraz epiksylicznych (21), najmniej na siedliskach epilitycznych (tylko dwa).

Flora i roślinność rezerwatu Wrząca (woj. łódzkie) 

STRESZCZENIE

Rezerwat leśny Wrząca położony jest w południowo-zachodniej części Wysoczyzny Złoczewskiej. Jego powierzchnia wynosi 59,70 ha. Rezerwat ten został powołany w roku 1995 w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fagetum) na granicy naturalnego występowania buka pospolitego Fagus sylvatica i jodły pospolitej Abies alba.
W roku 2009 wykonano szczegółową inwentaryzację szaty roślinnej (z uwzględnieniem mszaków) oraz analizę struktury wiekowej jodły pospolitej.
Prowadzone badania wykazały obecność w rezerwacie 155 taksonów roślin naczyniowych i 21 taksonów mszaków. Duża liczba gatunków roślin w rezerwacie jest wynikiem heterogeniczności siedlisk oraz antropopresji. Presja ta związana jest z obecnością dróg leśnych przecinających rezerwat, których flora znacząco podnosi bogactwo gatunkowe.
Z rezerwatu opisano fitocenozy zespołu Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat 1973 w dwóch wariantach: typowym i paprociowym oraz w różnych formach degeneracji.
Badania wykazują, że jodła pospolita w rezerwacie Wrząca odnawia się w sposób typowy dla tego gatunku w kwaśnej buczynie niżowej i wymaga jedynie monitorowania jej naturalnych odnowień.

Herpetofauna Przedborskiego Parku Krajobrazowego 

STRESZCZENIE

Prace były prowadzone w latach 2010-2011 w granicach Przedborskiego Parku Krajobrazowego (PPK). Park ten położony jest w województwach łódzkim i świętokrzyskim (centralna Polska). Zajmuje powierzchnię 26.234 ha, obejmując m.in. 5 rezerwatów przyrody („Bukowa Góra", „Czarna Rózga", „Oleszno", „Murawy Dobromierskie" i „Piskorzeniec"). Największą rzeką przepływającą przez Park jest Czarna. Park jest bardzo zróżnicowany przyrodniczo, zwłaszcza geologicznie. Łagodne wzgórza porastają zwykle lasy, obniżenia są na ogół zagospodarowane.
Badania objęły określenie występowania płazów i gadów, fenologię rozrodu wybranych gatunków oraz ustalenie zagrożeń i warunków ochrony. Stwierdzono występowanie następujących gatunków: traszka grzebieniasta Triturus cristatus Laur., traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., kumak nizinny Bombina bombina L., ropucha szara Bufo bufo L., rzekotka drzewna Hyla arborea L., żaba trawna Rana temporaria L., żaba moczarowa Rana arvalis Nilss., żaba jeziorkowa Pelophylax lessonae Cam., żaba wodna Pelophylax kl. esculentus L., żaba śmieszka Pelophylax ridibundus Pall., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i żmija zygzakowata Vipera berus L.Badaniami objęto ekofenologię rozrodu ropuchy szarej Bufo bufo L. i żaby trawnej Rana temporaria L.
Głównym zagrożeniem dla płazów jest zabijanie migrujących osobników przez samochody. Największą śmiertelność zaobserwowano na odcinkach drogi Oleszno-Wólka oraz Wojciechów-Przedbórz. Pozostałe badane tereny były wolne od częstego rozjeżdżania płazów, a jedynie w pobliżu przepustów znajdowano pojedyncze zabite okazy. Drugim rodzajem niekorzystnego oddziaływania są niekorzystne zmiany stosunków wodnych, powodujące obniżanie poziomu lustra wody i wysychanie zbiorników. Ponadto stwierdzono zanieczyszczenia wód, wypalanie traw oraz nadmierną urbanizację i presję turystyczną.

Nietoperze (Chiroptera) w obiektach sakralnych
Stobrawskiego Parku Krajobrazowego (Opolszczyzna) 

STRESZCZENIE

Kontrole obiektów sakralnych (kościołów i kaplic) są powszechną praktyką podczas wyszukiwania letnich stanowisk nietoperzy, szczególnie gatunków często wykorzystujących takie schronienia jako miejsca rozrodu (Myotis emarginatus, Rhinolophus hipposideros, Myotis myotis, Plecotus austriacus). Pomimo tego faktu, wyniki przeszukiwań większej liczby tego typu obiektów na inwentaryzowanym obszarze, są w polskiej literaturze nieliczne. Z województwa opolskiego dane o letnich stanowiskach nietoperzy w obiektach sakralnych pochodzą wyłącznie z jego południowego części (Gór Opawskich). W pracy zaprezentowano wyniki poszukiwań letnich schronień nietoperzy w obiektach sakralnych w północnej części województwa - Stobrawskim Parku Krajobrazowym. Podczas kontroli 29 kościołów stwierdzono 4 gatunki nietoperzy: Myotis myotis, Eptesicus serotinus, Plecotus auritus i P. austriacus, a dla 3 z nich (poza gackiem brunatnym) odnaleziono kolonie rozrodcze. Na tle nizinnych obszarów kraju, stwierdzono wysoki udział kościołów zajętych przez nietoperze (31%).

W sprawie rezerwatu przyrody „Smoleń" - nowe propozycje
i realne możliwości ochrony 

STRESZCZENIE

Mała powierzchnia dwuczęściowego rezerwatu „Smoleń" (4,32 ha) uniemożliwia dziś realizowanie w nim, w sposób właściwy, zarówno leśnej gospodarki ochronnej jak też koniecznej ochrony ruin XIV- wiecznego zamku Pileckich. Silna wichura w 2010 roku, a wcześniej - ostra zima w 2009 roku spowodowały duże straty w drzewostanie. Zły stan techniczny ruin zamku stwarza realne zagrożenie dla odwiedzających ten obiekt. Wokół rezerwatu „Smoleń" udokumentowane zostały unikalne wartości przyrodnicze, które wymagają aktualnie pilnej ochrony.
Autor polemicznego artykułu wyraża pogląd, że zmiana granic istniejącego rezerwatu nie powstrzyma postępującego procesu niszczenia ruin zamku i nie zahamuje nasilającej się synantropizacji szaty roślinnej. Postuluje, kosztem dotychczasowego rezerwatu „Smoleń", powołać duży (około 50 ha) rezerwat pod nazwą „Języcznik" oraz strefę buforową o szerokości 50 metrów. W ten sposób będzie można ochronić większość izolowanych populacji języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium oraz zabezpieczyć przed zniszczeniem potencjalne siedliska zespołu Phyllitido-Aceretum. Obok drzewostanów będących w optymalnej fazie rozwoju, w skład rezerwatu mogą, a nawet powinny wejść: młodniki, tyczkowiny i drągowiny, o ile reprezentują one określone jednostki syntaksonomiczne, a drzewostan został posadzony zgodnie z siedliskiem.
Na pozostałym obszarze Doliny Wodącej, wraz z obecnie istniejącym rezerwatem „Smoleń", Skałą Oparnicą i innymi skałami leżącymi poza zwartym kompleksem leśnym, winno się utworzyć zespół przyrodniczo-krajobrazowy pod nazwą „Dolina Wodąca". Tego typu rozwiązanie stworzy szansę pełnej ochrony najważniejszych wartości przyrodniczych i kulturowych, tj.: wyjątkowo dużą bioróżnorodność flory i fauny, liczne i ważne zespoły stanowisk archeologicznych, jaskinie, a także malownicze ostańce skalne. Takie działania pozwolą też uratować cenne ruiny zamku w Smoleniu, które można, a nawet powinno się wykorzystać dla celów turystycznych.

Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne

Nowe stanowiska czosnku niedźwiedziego Allium ursinum L.
na granicy Tatr i na Podtatrzu 

STRESZCZENIE

Allium ursinum jest gatunkiem prawnie chronionym. Najczęściej spotykamy go na pogórzu i w niższych partiach gór, choć istnieją pewne stanowiska rozproszone na nizinach. Gatunek ten często rośnie na glebach wilgotnych, gliniastych i bogatych w związki mineralne. Dotychczas z rejonu Tatr odnotowano tylko dwa stanowiska: jedno z części polskiej - Zadnia Kopka, a drugie ze Słowacji - prawdopodobnie błędnie opisane z Doliny Suchej Sielnickiej, oraz z rejonu Podtatrza - ,,Las Chałubińskich''. W latach 2004-2008 w trakcie badań terenowych odnaleziono 6 nowych stanowisk tego gatunku Ryc. 1. Nowo odkryte populacje znajdują się na wysokości od 870 do 1020 m n.p.m. Usytuowane są one głównie wzdłuż potoków, na glebie o pH 6,3-7,5. Liczebność populacji szacowana jest od kilkunastu do kilkuset kęp. Wśród gatunków najczęściej towarzyszących  można wymienić m.in.: Acer pseudoplatanus, Alnus incana, Dentaria glanulosa, Geum urbanum, Oxalis acetosella, Primula elatior, Urtica dioica oraz Aegopodium podagraria. Allium ursinum jest pozostałością dawnych lasów bukowych z rzędu Fagetalia sylvaticae, które kiedyś rosły w Kotlinie Zakopiańskiej. Odkrycie nowych stanowisk Allium ursinum przyczyniło się do poszerzenia naszej wiedzy w zakresie rozmieszczenia tego gatunku i składu gatunkowego niższych położeń Tatr oraz Podtatrza.

Nowe stanowiska rzadkich, interesujących i chronionych gatunków chrząszczy (Coleoptera)
w faunie Kampinoskiego Parku Narodowego 

STRESZCZENIE

Praca przedstawia nowe dane o rozmieszczeniu w Kampinoskim Parku Narodowym 30 interesujących i rzadkich gatunków chrząszczy (Coleoptera) z następujących rodzin: Carabidae, Histeridae, Staphylinidae, Scarabaeidae, Cleridae, Cucujidae, Zopheridae, Meloidae i Chrysomelidae. Dziesięć gatunków: Agonum duftschmidi, Trichocellus placidus, Platylomalus complanatus, Quedius humeralis, Sepedophilus nigripennis, S. obtusus, Liogluta alpestris, Atheta oblita, Meotica filiformis i  Pediacus depressus nie było dotychczas stwierdzane z obszaru Niziny Mazowieckiej. Cztery gatunki: Platylomalus complanatus, Aegialia rufa, Chaetopteroplia segetum segetum i Lytta vesicatoria są umieszczone na Polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych. Dwa gatunki: Cucujus cinnaberinus i Protaetia aeruginosa podlegają ochronie gatunkowej i są umieszczone na Europejskiej czerwonej liście chrząszczy saproksylicznych.

Polemiki

Błędne informacje o wprowadzeniu
w Pieniny mieszańców pienińsko-alpejskich niepylaka apollo 

STRESZCZENIE

W ostatnich dekadach ubiegłego stulecia populacja niepylaka Apollo w Pieninach szybko zanikała. Dlatego też w 1991 r. podjęto projekt reintrodukcji tego gatunku w oparciu o rodzimy podgatunek Parnassius apollo frenkenbergeri Slaby. Po zebraniu w terenie gąsienic doprowadzono do wylęgu imagines w hodowli, gdzie część samców skrzyżowano z samicami obcego, nieznanego podgatunkiem pochodzącego z terenu Alp. Dla bezpieczeństwa hodowanego rodzimego podgatunku osobniki z hodowli we Wrocławiu przeniesiono do Krościenka w pobliże Pienińskiego Parku Narodowego. Już w tym miejscu zasilono hodowaną populację osobnikami zebranymi w słowackiej części Pienin (porozumienie w ramach CIITES). Wyhodowane imagines wypuszczano w wyznaczonych i uprzednio przygotowanych miejscach w Pienińskim Parku Narodowym. Proces reintrodukcji był kontrolowany przez Dyrekcję PPN, a także nadzorowany przez kierownika naukowego projektu, prof. dr hab. Zbigniewa Witkowskiego.
W ostatnich latach w piśmiennictwie polskim ukazały się dwie publikacje sugerujące, że w Pieniny w ramach planowanej reintrodukcji wprowadzano mieszańce pienińsko-alpejskie z hodowli we Wrocławiu (Masłowski 2005, Dąbrowski 2010) Informacje te - naszym zdaniem -opierają się na błędnym odczytaniu danych z innych publikacji, a także wynikają z  braku orientacji autorów tych nieprawdziwych informacji w bogatej literaturze opisującej  introdukcję niepylaka apollo w Pieninach oraz braku orientacji w piśmiennictwie dotyczącym biologii omawianego gatunku.