PNRP 28(2) – 2009 r.

Stopień porażenia sosen Pinus sylvestris L.
przez czyrenia sosnowego Phellinus pini (BROT.: FR.) A. AMES
w obszarze ochrony ścisłej „Nart” w Kampinoskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

W pracy zbadano stopień porażenia sosen Pinus sylvestris L. przez czyrenia sosnowego (Phellinus pini) (BROT.: FR.) A. AMES w obszarze ochrony ścisłej „Nart” w Kampinoskim Parku Narodowym. P. pini atakuje drewno twardzielowe sosny, powodując zgniliznę białą jamkowatą. Na terenie obszaru ochronnego „Nart” (zajmującego 16,57 ha) zbadano 220 sosen (w wieku ponad 200 lat). Wykonano pomiar wysokości i pierśnicy każdego drzewa, opukano każdą strzałę na wysokości 1 m w celu stwierdzenia ewentualnej zgnilizny wewnętrznej pnia, odnotowano liczbę występujących owocników czyrenia sosnowego i ich położenie na pniu (wysokość, kierunek geograficzny).
Na 51,4% badanych sosen stwierdzono owocniki czyrenia sosnowego. Większość sosen wykazała w badaniu akustycznym (opukiwanie pnia na wysokości 1 m) oznaki zgnilizny wewnętrznej pnia.
Tylko 23 sosny (10,5%) z 220 przebadanych nie wykazywało żadnych objawów porażenia (brak owocników czyrenia sosnowego, brak reakcji akustycznej pnia).

Zakres zdolności i preferencji troficznych drewna izolatu
pniarka modrzewiowego (Fomitopsis officinalis (VILL.) BONDARTSEV et SINGER)
pochodzącego z obszaru chronionego „Chełmowa Góra” badany w warunkach in vitro

STRESZCZENIE

Pniarek modrzewiowy (Fomitopsis officinalis (VILL.) BONDARTSEV et SINGER) jest jednym z najrzadszych i najbardziej zagrożonych wyginięciem grzybów nadrzewnych w Polsce. Jedynym sposobem na uchronienie tego gatunku przed całkowitym wyniszczeniem wydaje się być jego aktywna ochrona na drodze reintrodukcji. Na terenie Europy Środkowej występuje on jednak wyłącznie na modrzewiu atakując drzewa VI i starszych klas wieku. Obecnie główną przyczyną jego wymierania jest niedostatek odpowiednich baz pokarmowych w postaci starodrzewi modrzewiowych. Grzyb ten występuje również poza Europą Środkową, gdzie, obok modrzewi, jest w stanie zasiedlać drzewa iglaste z rodzajów: Abies, Cedrus, Picea, Pinus, Pseudotsuga i Tsuga. Teoretycznie nie jest więc wykluczone, że również polskie populacje tego zagrożonego wyginięciem gatunku mogą korzystać z nich jako ze źródła pokarmu.
W niniejszej pracy przedstawiono rezultaty badań zakresu preferencji i zdolności troficznych izolatu grzybni Fomitopsis officinalis pochodzącego z obszaru chronionego „Chełmowa Góra” leżącego w obrębie Świętokrzyskiego Parku Narodowego będącego największą krajową ostoją tego gatunku. W warunkach in vitro na kulturach grzybni eksponowano drewno 25 różnych gatunków drzew, z czego 16 stanowiły gatunki rodzime lub introdukowane, zaś 9 egzotyczne, nie występujące na terenie Europy Środkowej. Czas ekspozycji drewna na grzybni wynosił odpowiednio 30, 60 i 90 dni. Badania wykazały, że w warunkach laboratoryjnych grzybnia Fomitopsis officinalis wykazuje zupełnie odmienny zakres preferencji i zdolności troficznych niż w naturze. Zdecydowanie najchętniej rozkładane było drewno pochodzące z Fraxinus excelsior (7,30% ubytku suchej masy po 90 dniach ekspozycji na grzybni). Drewno Larix decidua, będące naturalnym substratem dla tego gatunku grzyba, rozkładane było znacznie wolniej (1,97%). Podobne tempo rozkładu stwierdzono również w przypadku drewna Salix fragilis (1,57%) i Tabebuja sp. (1,51%). Nie zanotowano natomiast istotnego rozkładu drewna innych (poza modrzewiem) badanych gatunków iglastych. W świetle powyższego należy stwierdzić, że w przypadku polskiej populacji Fomitopsis officinalis pochodzącej z rejonu Gór Świętokrzyskich, jej jedynym potencjalnym gospodarzem mogą być drzewa z rodzaju Larix i tylko takie mogą stanowić bazę pokarmową do ewentualnej reintrodukcji tego gatunku mającej na celu jego aktywną ochronę. Zastosowanie do tych działań innych drzew iglastych, a także, mimo obiecujących wyników testów laboratoryjnych, Fraxinus. excelsior, nie wydaje się być realne.

Porosty rezerwatu przyrody „Starodrzew Szyndzielski”
w Parku Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej (północno-wschodnia Polska)

STRESZCZENIE

Praca przedstawia wykaz gatunków porostów rezerwatu przyrodniczego „Starodrzew Szyndzielski” oraz analizę ich preferencji ekologicznych. Zróżnicowanie taksonomiczne lichenobioty jest duże. W wyniku badań terenowych, przeprowadzonych w latach 1997 i 2007 roku, odnotowano 115 gatunków z 56 rodzajów. Najliczniejsze są rodzaje: Lecanora (14 gatunków), Cladonia (13), oraz Pertusaria (7). Porosty występują we wszystkich podstawowych formach morfologicznych. Wśród porostów rezerwatu dominują epifity. Występuje tu szereg taksonów rzadkich w skali Polski, cechujących duże, dobrze zachowane zbiorowiska leśne m.in.: Arthonia vinosa, Bryoria implexa, Calicium viride, Chrysothrix candelaris, Loxospora elatina, Pertusaria flavida, P. leioplaca, P. pertusa, Pyrenula nitida, P. nitidella, Thelotrema lepadinum. W rezerwacie stwierdzono pierwsze w Puszczy Knyszyńskiej stanowisko Fellhanera subtilis. Spośród odnalezionych gatunków, 38 umieszczonych jest na krajowej liście gatunków ginących i zagrożonych (CIEŚLIŃSKI i in. 2006), a 11 gatunków na liście lokalnej (CIEŚLIŃSKI 2003b).
Po wycince w 2008 r. części dębów w rezerwacie zaobserwowano zmniejszenie liczebności populacji wielu gatunków porostów. Niezbędne jest monitorowanie zmian w biocie porostów rezerwatu.

Porosty rezerwatu „Dziektarzewo”

STRESZCZENIE

Badania lichenologiczne w rezerwacie „Dziektarzewo” prowadzono w kwietniu i maju 2008 roku. Rezerwat jest położony w północno-zachodniej części województwa mazowieckiego, w okolicach wsi Dziektarzewo, na zboczu rzeki Wkra. Obiekt ten chroni niewielki starodrzew mieszany pochodzenia naturalnego (Querco roboris–Pinetum, Tilio–Carpinetum). W wyniku przeprowadzonych badań odnotowano rzadkie w Polsce i interesujące gatunki porostów: Agonimia allobata, Biatora efflorescens, Biatoridium monasteriense, Fuscidea arboricola, Micarea viridileprosa, Mycobilimbia epixanthoides i Rinodina degeliana. Wyróżniona biota obejmuje 21 gatunków umieszczonych na „Czerwonej Liście” porostów zagrożonych wymarciem w Polsce: dwa jako krytycznie zagrożone (CR) (Chaenotheca chlorella, Chrysotrix candelaris), cztery – wymierające (EN) (Arthonia byssacea, Bacidia subincompta, Chaenotheca stemonea, Opegrapha vermicellifera), siedem – narażone na wymarcie (VU) (Acrocordia gemmata, Biatora eflorescens, Biatora globulosa, Calicium viride, Opegrapha viridis, Ramalina farinacea, Usnea hirta) i osiem – bliskie zagrożenia (NT) (Bacidina arnoldiana, Biatoridium monasteriense, Chaenotheca furfuracea, C. trichialis, Evernia prunastri, Graphis scripta, Opegrapha varia, Pertusaria coccodes). Charakterystyczną cechą bioty porostów analizowanego rezerwatu jest stosunkowo duża liczba gatunków – wskaźników niżowych lasów puszczańskich (Arthonia byssacea, Calicium viride, Chaenotheca chlorella, Chrysothrix candelaris, Microcalicium disseminatum, Opegrapha vermicellifera, O. viridis).

Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) wybranych obszarów chronionych
w Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki

STRESZCZENIE

W latach 2001-2008 prowadzono w Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki (PKMWiW) badania entomologiczne w trzech obszarach chronionych: rezerwacie „Winnica”, zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Góry Wapienne” i użytku ekologicznym „Góra Charlawa”. Stwierdzono występowanie 214 gatunków Aculeata, w tym 145 taksonów jest nowych dla Parku. Uwzględniając wcześniejsze dane z piśmiennictwa, aktualnie z terenu Parku znane są 232 gatunki żądłówek (22,1% fauny krajowej tej grupy owadów). Liczba gatunków wykazanych w poszczególnych badanych obiektach wynosi: „Winnica” – 122, „Góry Wapienne” – 88 i „Góra Charlawa” – 121. Jedenaście gatunków Apiformes jest nowych dla regionu łódzkiego. Są to: Colletes marginatus, Andrena falsifica, A. nycthemera, Halictus simplex, Seladonia gavarnica, Lasioglossum sexnotatulum, Evylaeus linearis, E. malachurus, E. parvulus, Rhophitoides canus i Sphecodes rufiventris. W zebranym materiale stwierdzono 32 gatunki zagrożone (15% wszystkich taksonów), 26 gatunków rzadkich lub bardzo rzadkich w Polsce oraz 13 gatunków chronionych. Udział gatunków zagrożonych w zgrupowaniach żądłówek badanych obszarów chronionych wynosi: „Winnica” – 12,3% (15 gatunków), „Góry Wapienne” – 14,8% (13), „Góra Charlawa” – 13,2% (16). Zdaniem autorów, wszystkie trzy badane obszary chronione należy uznać za cenne ostoje żądłówek w PKMWiW.

Owady uszkadzające owoce i nasiona jarzębiny zwyczajnej Sorbus aucuparia L.
w Gorczańskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

W Gorczańskim Parku Narodowym, oddz. 119 a w latach 2003-2004 prowadzono badania na temat składu gatunkowego owadów uszkadzających owoce i nasiona jarzębiny zwyczajnej Sorbus aucuparia L. Do badań zebrano łącznie 10 800 owoców z rosnących drzew, w tym 6000 owoców z 15 drzew w 2003 r. oraz z 12 drzew - w 2004 r. Z każdego drzewa pobierano losowo próbę 400 owoców. W laboratorium analizowano wszystkie próby pod kątem zasiedlenia ich przez larwy. Następnie owoce i larwy znalezione podczas analiz przeznaczono do hodowli masowych. Aby porównać zasiedlenie owoców przez Argyresthia conjugella ZELL. (Lepidoptera: Yponomeutidae), obliczono wskaźniki zasiedlenia owoców. Jeden z nich - bezwzględny indeks obliczono przez podzielenie liczby okazów A. conjugella przez liczbę owoców w próbie; drugi względny wskaźnik obliczono przez podzielenie liczby okazów A. conjugella przez liczbę uszkodzonych owoców w próbie.
W oparciu o wyniki, stwierdzono szkodliwe owady: Argyresthia conjugella ZELL. (1501 egz.) (Ryc. 1) i Megastigmus brevicaudis RATZ. (2 egz.). A. conjugella powodowała poważne straty owoców od 24,52% (2004 r.) do 28,75% (2003 r.). Bezwzględny wskaźnik zasiedlenia owoców (BWZ) miał zbliżone wartości w obu latach. Względny wskaźnik (WWZ) wykazywał wyraźną różnicę w dwu kolejnych latach (Tab. 1, 2).
W okresie badań uzyskano następujące gatunki parazytoidów A. conjugella: Microgaster polita MARSH., Apanteles lineipes WESM., Meteorus polita (Wesm.) (Hymenoptera: Braconidae) i Helotorus capitator TOWN. (Hymenoptera: Ichneumonidae); łącznie 16 okazów (Tab. 3).
Ich udział procentowy w relacji do liczby żywiciela wynosił 1%. Wskazuje to na słaby opór środowiska wobec owadów zasiedlających badane owoce i nasiona.
Badania dotyczące dynamiki populacji tych owadów powinny być kontynuowane.

Stanowiska bobrów europejskich Castor fiber L. w Dolinie Sąspowskiej (Ojcowski Park Narodowy)
w latach 2005-2007 w porównaniu z latami 1985-1992

STRESZCZENIE

Bobry bytowały w Dolinie Sąspowskiej po ich introdukcji w latach 1985-1992, następnie opuściły dolinę i po 12 latach powtórnie ją zasiedliły. W pracy przedstawiono porównanie stanowisk bobrów w dwóch okresach: w latach 1985-1992 i 2005-2007, oparte na serii inwentaryzacji tam bobrowych. W latach 1985-1992 na Sąspówce czynne było najprawdopodobniej jedno stanowisko bobrów. Ślady bytowania gryzoni koncentrowały się na tym stanowisku naprzemiennie, w dwóch miejscach: w okolicach wylotu Wąwozu Jamki i przy Źródłach spod Graba. W latach 2005-2007 oprócz starej ostoi zwierzęta zasiedliły nowe stanowisko w rejonie osady Warzechówka.
W zachowaniach i aktywności budowlanej bobrów w dwóch badanych okresach zaznaczają się zarówno podobieństwa jak i różnice. Taka sama lokalizacja jednego stanowiska w środkowym biegu Sąspówki oraz dwóch największych tam: w rejonie wylotu Wąwozu Jamki i okolicach  Źródeł spod Graba związana z zastanymi warunkami fizjograficznymi. W 1985 roku stanowisko bobrów powstało na skutek introdukcji. Druga kolonizacja po 12 latach zaszła spontanicznie. W pierwszym okresie kolonizacji aktywność budowlana zwierząt była większa w porównaniu do drugiego okresu: w latach 1985-1992 powstało łącznie 26 tam, natomiast w latach 2005-2007 – 17.
Dotychczasowe obserwacje rozmieszczenia śladów bytowania bobrów wskazują na duże zagęszczenie stanowisk tych gryzoni – dwa stanowiska na krótkim, niespełna 2,5 km odcinku Sąspówki.

Obszar Natura 2000 „Pradolina Warszawsko-Berlińska” –
– ostoją cennych gatunków roślin naczyniowych

STRESZCZENIE

Pradolina Warszawsko-Berlińska jest największym obszarem chronionym w Polsce Środkowej. Z prowadzonych w latach 50. i 60. XX wieku badań botanicznych wynika, że obszar ten był wtedy ważną ostoją wielu cennych gatunków roślin naczyniowych. W sezonach wegetacyjnych lat 2005–2007 prowadzono szczegółową inwentaryzację botaniczną Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, mającą na celu rozpoznanie flory naczyniowej oraz porównanie otrzymanych wyników z danymi historycznymi. Podczas badań nie potwierdzono stanowisk: Liparis loeselii, Blysmus rufus, Spergularia media, Juncus ranarius i Salicornia herbacea. Odnotowano także drastyczne zmniejszenie się populacji, notowanych wcześniej innych roślin słonolubnych i wilgociolubnych. Mimo obserwowanych, niekorzystnych zmian stwierdzono występowanie 56 gatunków cennych roślin naczyniowych. Najliczniejszą grupę stanowią taksony siedlisk hydro- i higrofilnych. Wśród nich jest 5 gatunków, dla których jest ona głównym miejscem występowania w Polsce Środkowej. Na szczególną uwagę zasługują: Glaux maritima i Lathyrus palustris – gatunki zagrożone w skali całego kraju. Uzyskane wyniki dowodzą, że pomimo wielu niekorzystnych zmian teren ten nadal jest ważną ostoją dla wielu ginących i zagrożonych gatunków Polski Środkowej. W celu zachowania istniejących stanowisk konieczne jest podjęcie zabiegów ochrony czynnej. Instrumentem pomocnym przy ich realizacji mogą być programy rolnośrodowiskowe.

Obszar Natura 2000 „Łąka w Bęczkowicach” jako ostoja cennych gatunków roślin naczyniowych – problemy i perspektywy ochrony

STRESZCZENIE

Obszar Natura 2000 „Łąka w Bęczkowicach” (PLH100004) powołano dla ochrony Liparis loeselii – gatunku z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, a także kilku typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, m. in. nizinnych torfowisk zasadowych (kod 7230) i torfowisk przejściowych (kod 7140).  W latach 2007 – 2008 przeprowadzono badania mające na celu rozpoznanie flory naczyniowej, określenie stanu populacji wybranych gatunków rzadkich i zagrożonych oraz poznanie wpływu sukcesji roślinności na ich stanowiska. W wyniku badań stwierdzono 269 gatunków roślin naczyniowych, w tym 21 rzadkich bądź chronionych.  Najcenniejszym przedstawicielem flory tego obszaru jest Liparis loeselii. Jego populacja cechuje się znaczną liczebnością, obejmuje około 60 osobników. Wśród nich obserwuje się zdecydowaną przewagę roślin znajdujących się w fazie generatywnej i niewielką liczbę osobników juwenilnych. Przyczyną niekorzystnej struktury wiekowej może być utrudnione kiełkowanie siewek na skutek dużego zwarcia roślinności, wzrostu zacienienia i grubej warstwy zalegającej nekromasy. Największą liczebnością i stabilnością cechują się populacje Epipactis palustris oraz Senecio rivularis. U obu gatunków widoczny jest pojaw nowych osobników. Jednakże postępująca sukcesja roślinności w przyszłości może przyczynić się do ich wyginięcia. Do gatunków, które występują w wielu miejscach, ale zwykle pojedynczo lub po kilka osobników należą: Dactylorhiza majalis i Ranunculus lingua. W przypadku pierwszego z nich, taka struktura przestrzenna może świadczyć o jego stopniowym ustępowaniu, na skutek zaprzestania użytkowania. W obrębie niewielkiej populacji Carex davalliana w ciągu ostatnich kilkunastu lat nie zaobserwowano żadnych zmian. Pozostałe rozpatrywane gatunki – Scrophularia umbrosa i Ophioglossum vulgatum odnaleziono tylko na pojedynczych stanowiskach, w małej liczbie egzemplarzy.
Z przeprowadzonych badań wynika, że największym zagrożeniem dla flory tego obiektu jest sukcesja roślinności. Najcenniejsza, północna i środkowa część badanego obszaru, została wyłączona z użytkowania rolniczego w połowie lat 80. ubiegłego stulecia. Teren ten był również poddany melioracji. Przyczyniło się to znacznie do przyśpieszenia ekspansji drzew lekkonasiennych, gatunków ziołoroślowych, Phragmites austrialis oraz innych roślin nitrofilnych. Dla skutecznej ochrony istniejących do chwili obecnej płatów torfowisk konieczna jest poprawa i stabilizacja stosunków wodnych, usunięcie zadrzewień i trzcinowisk z części odznaczającej się najwyższymi walorami przyrodniczymi oraz przywrócenie ekstensywnego użytkowania kośnego. Jednym z głównych instrumentów finansowych, mogących zachęcić właścicieli gruntów do podjęcia działalności są programy rolnośrodowiskowe. Jednak ich zastosowanie w tym przypadku może natrafić na wiele przeszkód z powodu dużego rozdrobnienia działek i skomplikowanych stosunków własnościowych.

Nowe stanowisko goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonante
w Białowieskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Nowe stanowisko Gentiana pneumonante (L.) (Gentianaceae) zostało znalezione w 2005 r. na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Jest to największe stanowisko tego gatunku w parku wymagające czynnej ochrony.

Nowe stanowiska interesujących gatunków żądłówek (Hymenoptera, Aculeata)
w regionie łódzkim

STRESZCZENIE

W pracy podano nowe stanowiska 21 zagrożonych, rzadkich i chronionych gatunków Aculeata z rodzin: Chrysididae, Vespidae, Sphecidae, Crabronidae i Apidae. Wykazano je głównie w Bolimowskim, Spalskim, Sulejowskim, Przedborskim i Załęczańskim Parku Krajobrazowym, a 4 gatunki stwierdzono w projektowanym obszarze Natura 2000 – PLB 100001, położonym w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Trzy gatunki – Sceliphron destillatorium, Hylaeus styriacus i Andrena limata są nowe dla regionu łódzkiego. Autorzy proponują umieścić na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” grzebacza Oxybelus victor, nadając mu kategorię zagrożenia VU (gatunek narażony).