GRZYBY I ŚLUZOWCE

opracowanie z książki „Białowieski Park Narodowy. Poznać – Zrozumieć – Zachować”
Wydawca: Białowieski Park Narodowy, 2009


 Grzyby wielkoowocnikowe

 


 Porosty
 

 

 

Żagwica
Puszcza Białowieska jest jedną z najważniejszych ostoi grzybów w Polsce i w Europie. Wpływa na to kilka czynników. Jest stosunkowo dużym kompleksem leśnym, w którym występuje duże zróżnicowanie siedlisk, warunkujących rozwój wielu zespołów leśnych.
Gwiazdosz
Ponadto zróżnicowane nizinne lasy o charakterze naturalnym, chronione głównie w granicach Białowieskiego Parku Narodowego i w rezerwatach poza terenem Parku, a także pozostałe fragmenty mało przekształcone przez człowieka powalają na przebieg procesów ekologicznych niezakłóconych działalnością człowieka, co stwarza wielu gatunkom grzybów doskonałe warunki do rozwoju i przeżycia.

Żółciak siarkowy
Grzyby pełnią w każdym ekosystemie złożone i wielorakie funkcje. Są organizmami cudzożywnymi i uczestniczą aktywnie w krążeniu materii i przepływie energii przez ekosystemy. Grzyby saprotroficzne rozkładają martwą materię organiczną (resztki roślin, zwierząt i innych organizmów), gatunki pasożytnicze uczestniczą w naturalnej regulacji liczebności populacji, przede wszystkim roślin i zwierząt. Ogromnie ważną rolę pełnią również gatunki symbiotyczne (mikoryzowe), które są konieczne do prawidłowego rozwoju i wzrostu drzew i przeważającej liczby gatunków roślin zielnych. Grzyby zlichenizowane (porosty) są bardzo często gatunkami pionierskimi, zasiedlającymi jako pierwsze siedliska niesprzyjające rozwojowi innych organizmów.

Łuskwiak
Grzyby, zgodnie ze współczesnymi poglądami na systematykę organizmów żywych, są wydzielone w oddzielne od roślin i zwierząt królestwo, obejmujące około 100 000 znanych gatunków. W Polsce stwierdzono do tej pory około 6000 gatunków tzw. mikrogrzybów (grzybów mikroskopijnych), około 3500 gatunków tzw. grzybów wielkoowocnikowych (grzybów makroskopijnych, tworzących owocniki widoczne gołym okiem) oraz około 1600 gatunków grzybów zlichenizowanych, zwyczajowo zwanych porostami.

Porosty
Porost krzaczkowaty
Do królestwa grzybów, zgodnie z obecnie obowiązującą systematyką, należą również porosty – organizmy symbiotyczne, składające się z komórek fotosyntetyzującego glonu (sinicy lub zielenicy) i strzępek grzyba. W tym związku glony dostarczają grzybom produktów fotosyntezy, a więc węglowodanów, natomiast grzyby pobierają z podłoża wodę i sole mineralne.

W Puszczy Białowieskiej zachowało się niespotykane wprost bogactwo i różnorodność porostów (aktualnie występuje tu około 400 gatunków, z czego około 240 na obszarze Białowieskiego Parku Narodowego).
Pawężnica psia
Reprezentowane są chyba wszystkie typy ekologiczne porostów: od najmniej licznych tu porostów naskalnych, poprzez gatunki związane z martwym drewnem i rosnące na glebie, po gatunki epifityczne (nadrzewne). Niestety, ze względu na zanieczyszczenia atmosferyczne i zmiany warunków siedliskowych najbardziej wrażliwe gatunki porostów już zanikły lub zanikają. Do najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenia atmosferyczne należą, rzadko obecnie występujące już, porosty krzaczkowate.
Nieco mniej czułe, bardzo popularne jeszcze, są porosty listkowate, porastające całe pnie drzew. Najmniej czułe i najbardziej rozpowszechnione są porosty skorupiaste i proszkowate.

Grzyby wielkoowocnikowe (grzyby makroskopijne, makrogrzyby)
Wśród królestwa grzybów naszą uwagę zwracają głównie grzyby wielkoowocnikowe, tzn. takie, które wytwarzają widoczne gołym okiem owocniki. Należą one do dwóch gromad – grzybów podstawkowych i grzybów workowych. W Polsce stwierdzono około 3500 gatunków grzybów makroskopijnych (najprawdopodobniej jest ich co najmniej o 1000 więcej). Z dotychczasowych badań na terenie Puszczy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie wynika, że występuje tu około 1800 gatunków makrogrzybów (w tym około 1600 na terenie Białowieskiego Parku Narodowego), a szacunki sięgają liczby co najmniej 2000. Wiele bowiem fragmentów Puszczy nie zostało przebadanych.

Teren Białowieskiego Parku Narodowego jest dla grzybów wielkoowocnikowych niezwykle cenną ostoją o randze co najmniej europejskiej. Stwierdzono tu 31 gatunków objętych ścisłą ochroną. Wśród prawie 1600 gatunków znanych z terenu Parku, połowa to gatunki bardzo rzadkie na terenie Polski. Obfitość martwego drewna i ciągłość warunków ekologicznych w zbiorowiskach leśnych Białowieskiego Parku Narodowego sprawia, że można tu spotkać gatunki grzybów nadrzewnych, niewystępujące na terenie naszego kraju nigdzie indziej. Do tej pory stwierdzono tu prawie 200 takich gatunków, przykładami są np.: drobnoporek łzawiący Oligoporus guttulatus, widłoszczetka północna Vararia borealis, ciemnoskórnik północny Boreostereum radiatum, jamkówka północna Antrodia sitchensis.

Czarka szkarłatna
Pięknoróg lepki
Soplówka gałęzista

Wśród grzybów wielkoowocnikowych spotykamy ogromną różnorodność. Zaobserwować ją można zarówno rozpatrując liczbę gatunków, jak też obserwując rozpiętość wielkości owocników (od maleńkich – osiągających średnicę 1 milimetra do „olbrzymów” – osiągających kilkadziesiąt centymetrów), ich kształt, czas trwania, zapach, barwy, strukturę powierzchni i inne cechy. Część gatunków jest od wieków wykorzystywana przez człowieka, zarówno w celach kulinarnych, jak też w produkcji alkoholu, serów, przy wytwarzaniu substancji leczniczych i barwierskich.
Ciekawostką jest wykorzystanie tzw. „hub”, czyli grzybów o owocnikach twardych, wieloletnich. Większość z hub jest przez przeciętnego człowieka nierozpoznawana i postrzegana jako zupełnie nieużyteczne – bo w zdecydowanej większości niejadalne. Nasi nieodlegli przodkowie (w wielu regionach Polski jeszcze kilkadziesiąt lat temu) znali i używali czyrenia ogniowego. Jego owocnik służył im do wytwarzania „hubki” – łatwopalnego materiału wchodzącego w skład zestawu do krzesania ognia. W Puszczy Białowieskiej bartnicy używali innej huby – gmatwka dębowego, wykorzystując go do podkurzania pszczół w trakcie podbierania miodu.

Śluzowce
Śluzowiec
Dość powszechnie występującą w Puszczy Białowieskiej grupą organizmów, do niedawna jeszcze zaliczaną do grzybów, są śluzowce. Na różnych etapach swojego życia wykazują one cechy zbliżone do grzybów i zwierząt, co bardzo utrudnia ich jednoznaczne zaklasyfikowanie – aktualnie zalicza się je do królestwa Protista. Z cech zwierzęcych posiadają między innymi umiejętność przemieszczania się i „polowania”.
Wykwit śluzowca
Śluzowce odżywiają się wchłaniając z zewnątrz różne mikroorganizmy – głównie bakterie, jak też mikroskopijne grzyby czy pierwotniaki. Można więc powiedzieć, iż są swego rodzaju drapieżnikami w mikroświecie. Organizmy te charakteryzuje bogactwo form i kolorów – to zadziwiający świat w mikroskali. Odnosi się to szczególnie do tej fazy ich cyklu życiowego, w którym śluzowce przemieszczają się na powierzchnię substratu (np. drewna, ściółki) i formują zarodnie.

W Polsce stwierdzono do tej pory 250 gatunków śluzowców. Z terenu Białowieskiego Parku Narodowego znanych jest zaledwie kilkanaście gatunków. Jest to jedna z najsłabiej poznanych grup na tym terenie.

Osoby zainteresowane bliższym poznaniem królestwa grzybów Białowieski Park Narodowy zaprasza na coroczną wystawę pt. „Grzyby Puszczy Białowieskiej”, która odbywa się pod koniec września. Prezentowane są na niej świeże, oznaczone owocniki grzybów. Wystawa trwa 3 dni. Towarzyszą jej wykłady prowadzone przez specjalistów-mikologów, konkursy, gry i zabawy dla najmłodszych.