PNRP 33(3) za 2014 r.

Antropogeniczne przekształcenia flory naczyniowej otoczenia jaskiń
w rezerwacie Sokole Góry

STRESZCZENIE

Celem artykułu jest przedstawienie stanu synantropizacji szaty roślinnej otoczenia wybranych jaskiń na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W 2010 autorzy wykonywali badania w obrębie rezerwatu Sokole Góry. Badaniem zostało objętych sześć jaskiń: 4 pionowe (Koralowa, Pod Sokolą Górą, Studnisko, Wszystkich Świętych) i 2 poziome (Komarowa, Olsztyńska). Otoczenie każdej z jaskiń było analizowane do maksymalnej odległości 5 metrów poczynając od wejścia, w otoczeniu tym wyróżniono trzy strefy. Celem badań była charakterystyka flory znajdującej się w pobliżu wejścia do wymienionych jaskiń, a także ocena wpływu turystyki na przekształcenia tej flory. Flora badanych obszarów wokół jaskiń rezerwatu Sokole Góry składa się z 61 gatunków roślin, należących do 37 rodzin i 49 rodzajów. Dla każdej z jaskiń liczba gatunków była zmienna i wahała się ona od 5 do 36 gatunków. Najczęściej odnotowywanym gatunkiem był Mycelis muralis, który obserwowano we wszystkich 6 jaskiniach (Fi = 100%). Wysoka częstotliwość występowania została również stwierdzona dla: Asplenium trichomanes, Convalaria majalis i Drypoteris carthusiana (4 jaskinie, Fi = 66%). Analiza podobieństwa florystycznego w otoczeniu każdej z jaskiń wykazała duże różnice pomiędzy jaskiniami poziomymi, a pionowymi. Bogactwo i różnorodność flory otoczenia jaskiń były znacznie większe w jaskiniach pionowych. Stwierdzono, że dla ochrony flory znajdującej się w środowisku otoczenia jaskiń niezbędna jest jak najlepsza ochrona strefy bezpośrednio przylegającej do wlotu każdego z analizowanych obiektów. Strefa ta jest najbogatsza w gatunki, a w przypadku dużych jaskiń daje możliwość występowania roślinom o różnych wymaganiach ekologicznych.

Pająki (Araneae) drzew iglastych w zadrzewieniach śródpolnych
na terenie Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego

STRESZCZENIE

Artykuł prezentuje gatunki pająków zasiedlające gałęzie świerków i sosen w zadrzewieniach śródpolnych krajobrazu rolniczego w Parku Krajobrazowym im. Generała Dezyderego Chłapowskiego. Badano cztery zadrzewienia śródpolne zasadzone w latach 1995-1996. W każdym zadrzewieniu otrząsano gałęzie pięciu drzew do wysokości 2 m. W okresie badań, od kwietnia do września 2007 roku, stwierdzono 16 gatunków pająków reprezentowanych przez 138 osobników. Najliczniejszymi okazały się taksony: Philodromus sp., Theridion sp., Mangora acalypha, Neottiura bimaculata, Araniella sp., Metellina sp. i Linyphia triangularis. Zanotowano także kilka gatunków pająków związanych z drzewami iglastymi: Dendryphantes rudis oraz Platnickina tincta. Analizowano strategie łowieckie stwierdzonych pająków. Ponad 50% osobników należało do pająków budujących sieci. Najliczniejsze w tej grupie były krzyżakowate oraz rodzaj Metellina. Pająki z rodzin Theridiidae i Dictynidae były na drugim miejscu, stanowiąc 25%, a Linyphiidae - 9% całości. Inne strategie były następujące: czatujące - 19%, aktywnie polujące (głównie Ero sp.) - 8%, skaczące - 4%. Wobec niewielkiej ilości danych, zwłaszcza w polskiej literaturze, potrzebne są dalsze badania pająków drzew iglastych w większej liczbie środowisk.

Awifauna lęgowa rezerwatu „Łacha-Jelcz”i jego otuliny (woj. dolnośląskie)

STRESZCZENIE

W 2007 r. w rezerwacie "Łacha Jelcz" (15 ha) na Dolnym Śląsku stwierdzono 29 gatunków lęgowych. Jednakże na obszarach bezpośrednio przylegających do tego rezerwatu (40 ha) wykazano dodatkowo 36 innych gatunków. Do gatunków dominujących należały: Fringilla coelebs, Sturnus vulgaris, Phylloscopus collybita, Sylvia atricapilla, Parus caeruleus i Passer montanus. Razem stanowiły one połowę wszystkich par lęgowych. Wykazano kilka gatunków z Załącznika 1 Dyrektywy Ptasiej: Picus canus, Dryocopus martius, Dendrocopos medius, Alcedo atthis, Lanius collurio i Ficedula albicollis (8-11 pairs). Trzy inne gatunki z tego załącznika (Haliaeetus albicilla, Milvus migrant, Ciconia ciconia) gniazdowały poza terenem badań, ale zalatywały doń na żer. Postuluje się powiększenie granic rezerwatu do całego badanego obszaru (55 ha).

Płazy bezogonowe Biebrzańskiego Parku Narodowego i jego otuliny

STRESZCZENIE

Płazy są uważane za najbardziej zagrożoną wyginięciem grupę kręgowców. Jest to wynikiem szybkich zmian obserwowanych w środowisku zachodzących na skutek działalności człowieka. Monitorowanie miejsc rozrodu i długoterminowe badania, szczególnie na terenach chronionych, mogą przyczynić się do efektywnej ochrony tej grupy zwierząt. Celem prowadzonych badań było określenie rozmieszczenia i liczebności poszczególnych gatunków płazów bezogonowych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego (BPN).
Badania prowadzono na terenie BPN w latach 2006 - 2007. Podczas prac terenowych stosowano odłów płazów, prowadzono nasłuchy głosów godowych samców a także chwytano osobniki na wytypowanym odcinku drogi podczas ich wiosennej wędrówki do miejsc rozrodu. W trakcie dwuletniej inwentaryzacji odłowiono 783 dorosłe osobniki płazów należących do 10 gatunków. Najliczniej reprezentowane były: żaba moczarowa Rana arvalis, żaba wodna Pelophylax kl. esculentus i żaba jeziorkowa Pelophylax lessonae. Mniej liczne były: żaba trawna Rana temporaria, kumak nizinny Bombina bombina, ropucha szara Bufo bufo i rzekotka drzewna Hyla arborea. Do najrzadszych, występujących tylko w niektórych rejonach BPN należały: ropucha zielona Pseudepidalea viridis, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus i żaba śmieszka Pelophylax ridibundus. W BPN nie odnotowano ropuchy paskówki Epidalea calamita.
Podczas wiosennej wędrówki, na wytypowanym odcinku drogi, odnotowano jedynie 3 gatunki płazów - żabę moczarową, żabę trawną i ropuchę szarą. Najliczniej reprezentowane były żaby moczarowe stanowiące prawie 83% odłowionych osobników.

Czy gradacja kornika drukarza jest szansą dla sosny?

STRESZCZENIE

Dość powszechnie przyjmuje się, że bory sosnowe należą do zbiorowisk roślinnych, które rozwijają się pod wpływem pożarów, a sosna jest gatunkiem predysponowanym do odnowienia w takich warunkach. Jednak wydarzenia ostatnich lat wskazują, że scenariusz rozwoju borów sosnowych może być odmienny. Badaniami objęta została biochora boru mieszanego świeżego na piaszczystym wyniesieniu, z wykształconymi glebami rdzawymi bielicowanymi, zlokalizowana w obszarze ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego, w oddziałach: 224, 255, 256. Badane drzewostany składają się ze 100 ÷180 - letniej sosny, z dużym udziałem świerka w wieku 80÷150 lat. Na podstawie wieku drzew, struktury przestrzennej drzewostanu, odnowienia, obecności i stopnia rozkładu leżaniny wyróżniono partie drzewostanów kształtowanych przez zaburzenia (gradacje kornika drukarza) w 4 terminach: 1963÷66, 1983÷88, 1994÷97, 2000÷04. Dla każdego terminu zaburzenia, oraz w celach porównawczych w partiach drzewostanów niezaburzonych, założono po 10 powierzchni kołowych, 0,04 ha każda. Na powierzchni mierzono pierśnice wszystkich drzew (żywych i martwych), z rozróżnieniem gatunków. Na każdej powierzchni, na 40 m² liczono odnowienie do wysokości 1.3 m. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że naturalna mozaika przestrzenna płatów drzewostanu na siedlisku borowym, o różnym zaawansowaniu rozpadu i odnowienia, jest następstwem oddziaływania na niego czynników abiotycznych i biotycznych. Skład odnowienia zależy od ilości światła docierającego do dna lasu i jest konsekwencją wielkości zaburzenia. Luki i niewielkie gniazda odnowione są przez świerk, duże gniazda - przez świerk i brzozę, rozległe gniazda i wielkopowierzchniowe zaburzenia - przez świerk, sosnę i brzozę. Obecność rozkładającego się drewna, jak również tworzenie się wygrodzeń z obumarłych, wyłamanych drzew, może wpływać na wzajemne relacje gatunków w odnowieniu i ich przeżywalność. Tak na prawdę nie znamy odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule. Są przesłanki, że zaistniałe odnowienie sosny ma odpowiednie warunki do rozwoju, ale nieprzewidywalność czynników losowych powoduje, że końcowego efektu nie można w pełni określić.

POLEMIKI

Wspomnienie o losach przyrodniczych zbiorów muzealnych w Krakowie,
oraz w muzeach Ojcowskiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Wspomnienia obejmują okres sięgający od końca XIX w do lat 1960 XX stulecia. Pomimo, iż omawiane obiekty pełnią nadal swoje funkcje, zostały one jednak na skutek zgoła nieprzemyślanych procesów modernizacyjnych odarte ze swojej historyczno-poznawczych i naukowych funkcji.
W skutek pośpiesznej i źle zaplanowanej modernizacji zniszczono w Krakowie zabytkowe muzea Uniwersytetu Jagiellońskiego o wielkiej wartości historycznej. Były to muzea paleontologiczne, zoologiczne i geologiczne mieszczące się przy ul. Św. Anny 6 w Kolegium Kołłątajowskim, powstałe w latach 1870 - 1890. Kraków utracił szansę posiadania niezwykle cennych oryginalnych zabytkowych muzeów przyrodniczych.
Omawiane przemiany nie ominęły także lokalnych muzeów przyrodniczych na tzw. „prowincji". W Muzeum PPN w Krościenku n/Dunajcem jego kustosz inż. R. Żukowski stworzył od podstaw kolekcję pienińskich motyli, jedyny taki obiekt w polskich Parkach Narodowych. W oparciu o nią powstawały nowoczesne prace faunistyczne. Jednak po przedwczesnej jego śmierci, po kilku zaledwie miesiącach kolekcja znikła.
W rejonie Tatr polskich i Podtatrza lepidopterolog - amator S. Batkowski zebrał wielką kolekcję motyli. Podzielił swe zbiory na dwie części w nadziei, iż w przypadku zniszczenia jednej, ocaleje jej druga równorzędna część. Pierwszą przekazał do Muzeum TPN, druga zaś znalazła miejsce w Muzeum Tatrzańskim, także w Zakopanem. Obecnie gdy w Muzeum Tatrzańskim jest ona fachowo i starannie zabezpieczona, po drugiej części zbioru Batkowskiego w Muzeum TPN nie ma nawet śladu.
W Ojcowskim PN kolekcję lepidopterologiczną Muzeum OPN stworzył osobiście od podstaw jego pierwszy dyrektor inż. J. Rojkowski. Jego kontynuatorzy konsekwentnie rozbudowują ją nadal tak, że obejmuje ona coraz liczniejsze grupy owadów, stając się bazą istotnych dla OPN i regionu opracowań naukowych.
Ażeby ocenić rozmiary nieodwracalnych strat dla polskiej faunistyki, jakie powstały po zniszczeniu i rozgrabieniu wspomnianych kolekcji należy pamiętać, iż stanowiły one materiał dowodowy dla publikacji obejmujących lepidopterofaunę tych parków narodowych, oraz ich okolic. Wraz postępem nauki, dawniej wydane publikacje często wymagają rewizji opisanych w nich taksonów. W międzyczasie zmiany zachodzące w tamtejszych ekosystemach spowodowały wymarcie dawniej nawet licznie występujących populacji motyli. Nowe przepisy o ochronie przyrody w praktyce wykluczają pozyskiwanie liczniejszych serii okazów dla celów muzealnych. Tak więc odtworzenie utraconych kolekcji wobec dynamiki zachodzących przemian, oraz konieczności ochrony istniejących populacji - nie jest już możliwe.
Ustawa o ochronie przyrody i jej zasobów (z dn. 13 września 2007, Dz. Ustaw Nr. 75, poz. 493) wzywa osoby posiadające okazy objęte ochroną gatunkową, do natychmiastowego oddawania ich do państwowych muzeów. Ustawa działa wstecz i dotyczy okazów, oraz ich fragmentów (jak wypchanych ptaków, skór bobrów i świstaków, poroży kozic, kolekcji owadów itd.). Powoduje to trudne do oszacowania straty nie przewidziane przez jej twórców. Ile bowiem eksponatów bezpowrotnie przepadło zniszczonych dla uniknięcia związanych z tym komplikacji.

Puszcza Białowieska – Obiekt Światowego Dziedzictwa

Streszczenie

Komitet Światowego Dziedzictwa wpisał w 1979 r. na Listę Obiektów Światowego Dziedzictwa niewielki fragment Puszczy Białowieskiej położony w granicach Polski pod nazwą „Białowieski Park Narodowy" (Bialowieza National Park). Następnie w 1992 r. Obiekt został powiększony o znaczną część Puszczy położoną w granicach Białorusi. Utworzony został wówczas Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa „Puszcza Białowieska" (Belovezhskaya Pushcha / Bialowieza Forest). W 2014 r. Komitet Światowego Dziedzictwa przyjął zaproponowaną przez Polskę i Białoruś zmianę nazwy, granic oraz kryteriów wpisu. Obydwa Państwa - Strony uzgodniły, że nazwa „Białowieża Forest" jest znana na całym świecie i łatwa do zapamiętania. Po zmianie granic Obiekt ma powierzchnię 141 885 ha, a jego strefa buforowa obejmuje 166 798 ha. Kryteria wpisu są następujące: (1) Kryterium ix: Dobro stanowi wyjątkowy przykład istotnych procesów ekologicznych i biologicznych zachodzących w ewolucji i rozwoju ekosystemów lądowych, jak również zbiorowiskach roślin i zwierząt oraz (2) Kryterium x: Dobro obejmuje najbardziej znaczące i istotne siedliska przyrodnicze dla ochrony różnorodności biologicznej in-situ, włączając zagrożone gatunki posiadające wyjątkową uniwersalną wartość z punktu widzenia nauki lub ochrony.