Strona główna 
Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody
Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody
|
|
PNRP 29(3) – 2010 r.
Materiały do bioty porostów i grzybów naporostowych rezerwatu „Las Bielański” w Warszawie
STRESZCZENIE
W pracy przedstawiono wyniki badań lichenologicznych prowadzonych w rezerwacie „Las Bielański” w Warszawie w roku 2009. Odnotowano występowanie 68 taksonów porostów i 4 gatunków grzybów naporostowych, w tym 1 śluzowca. Wśród wyróżnionych gatunków porostów, 57 rosło na korze drzew (najliczniej na konarach i gałęziach starych drzew liściastych), 24 na drewnie oraz 2 na antropogenicznych podłożach skalnych. Wyróżniona biota obejmuje dziewięć taksonów objętych w Polsce ochroną gatunkową (Evernia prunastri, Melanelixia fuliginosa, Melanohalea exasperatula, M. elegantula, Parmelia saxatilis, Parmelina tiliacea, Platismatia glauca, Pseudevernia furfuracea, Usnea hirta) oraz 14 gatunków zagrożonych w skali kraju wymarciem (Bacidia rubella, Chaenotheca stemonea, C. trichialis, Evernia prunastri, Graphis scripta, Hypogymnia tubulosa, Melanohalea elegantula, Opegrapha vermicellifera, Parmelina tiliacea, Porina chlorotica, Opegrapha varia, Strangospora pinicola, Thelocarpon intermediellum, Usnea hirta). W pracy omówiono krótko dziewięć gatunków rzadkich lub zwykle przeoczanych w Polsce (Absconditella lignicola, Anisomeridium polypori, Bacidina sulphurella, Macentina abscondita, Opegrapha vermicellifera, Protoparmelia hypotremella, Scoliciosporum sarothamnii, Sphinctrina anglica, Thelocarpon intermediellum).
Dynamika naturalnych i zastępczych populacji dziewięćsiłu popłocholistnego Carlina onopordifolia BESSER
w latach 2005–2009
STRESZCZENIE
Wśród roślin rzadkich i zagrożonych, reprezentowanych przez małe, izolowane populacje ważnym gatunkiem jest dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia. Jest to wieloletnia, monokarpiczna roślina trwała, która rozmnaża się wyłącznie z nasion, przy czym kwitnie i owocuje tylko jeden raz w ciągu całego pokolenia trwającego około 20 lat i po wydaniu nasion obumiera. Dodać należy, że gatunek ten obficie zakwita i owocuje co 2 – 3 lata, wskutek czego liczebność populacji zależy od ilości wykształconych i wysianych nasion. Dziewięćsił popłocholistny jest gatunkiem o endemicznym typie zasięgu, znanym w Polsce tylko z 7 naturalnych i 5 introdukowanych stanowisk, znajdujących się w południowych i wschodnich regionach. Stanowiska naturalne utrzymują się na Wyżynie Małopolskiej i Wyżynie Lubelskiej, a zastępcze zlokalizowano na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżynie Małopolskiej.
W pracy przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w latach 2005 – 2009 nad liczebnością i odnawianiem się Carlina onopordifolia na wszystkich znanych w Polsce stanowiskach. Między innymi określono znaczenie owadów zapylających w reprodukcji osobników. W pięciu okresach wegetacyjnych badano liczebność osobników płonnych i kwitnących oraz intensywność kwitnienia i owocowania roślin na stanowiskach naturalnych i zastępczych, jednakże tylko w roku 2006 i 2008 stwierdzono bardzo obfite kwitnienie i owocowanie (najbogatszy był rok 2008). Najliczniejsze populacje wykształciły się na trzech naturalnych stanowiskach: w rezerwacie „Wały” (w 2008 r. było 24 357 osobników, średnio 18 442 os. za lata 2006 – 2009), w rez. „Stawska Góra” (śr. 4310 os.) oraz w Pińczowie (śr. 1634 os.). W roku 2008 na stanowiskach naturalnych zanotowano łącznie 35 159 osobników (śr. 26 096) łącznie z 1547 roślinami kwitnącymi, tj. 4,4% (śr. 715 os., tj. 2,74%).
Liczebność populacji na stanowiskach introdukowanych była oszacowana na kilkadziesiąt osobników. W 2008 r. po raz pierwszy stwierdzono 6 roślin kwitnących w populacjach zastępczych liczących łącznie 107 osobników (5,61%). Przeciętny udział roślin kwitnących w latach 2006 – 2009 we wszystkich populacjach wynosił 2,75%, ale w roku 2008 osiągnął wartość 4,4%. Wyliczenia te, poparte również danymi z literatury, pozwalają określić wiek jednego pokolenia na około 23 lata. Zagęszczenie roślin w populacjach naturalnych wynosiło średnio około 8 osobników na 1 m2 (2 – 28 os.). W strukturze wiekowej tych populacji zdecydowanie przeważały rośliny niedojrzałe (immaturalne), których udział wynosił 69 – 80%, podczas gdy rośliny młodociane (juwenilne) uczestniczyły w 5 – 24%, siewki tylko w 0,8 – 7,1%, a generatywne 0 – 13,9%. W 2008 r. na wszystkich stanowiskach stwierdzono 1553 rośliny kwitnące, które potencjalnie mogły wyprodukować około 330 tys. nasion zdolnych do kiełkowania. Każdego roku zakwitało przeciętnie 720 roślin zdolnych wydać ponad 150 tys. nasion.
W porze kwitnienia Carlina onopordifolia (przełom lipca i sierpnia), na wszystkich stanowiskach zaobserwowano 15 gatunków owadów zapylających, w tym 10 gatunków motyli, 3 gat. trzmieli, pszczołę miodną i smuklika. Stanowi to około 30% wszystkich gatunków owadów zapylających stwierdzonych w całym sezonie wegetacyjnym od wiosny do jesieni. Jednakże tylko 8 gatunków odwiedzało kwiatostany tej rośliny. Były to: pszczoła miodna Apis mellifera, 5 gatunków motyli (Colias hyale, Pieris napi, Vanessa cardui, Inachis io, Mantitiola jurtina) oraz dwa trzmiele (Bombus terrestris i B. lucorum). Oprócz zapylaczy na kwiatostanach dziewięćsiłu notowano przedstawicieli innych grup owadów jak chrząszcze, ryjkowce z rodzaju Liparus oraz mrówki z rodzajów Formica i Myrmica, spotykane przeważnie na uszkodzonych organach generatywnych.
Ciepłolubne łąki i murawy oceniane są jako bardzo cenne z punktu widzenia ich bogactwa gatunkowego i biocenotycznego, a także ich roli jako biotopów licznych gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych dla formacji stepowych. Zazwyczaj tworzą one małe, izolowane populacje w przekształconym krajobrazie. Ochrona tego rodzaju ekosystemów ma dosyć długie tradycje, przy czym za najodpowiedniejszą metodę uważano rezerwat przyrody. Jednakże w aktualnej sieci rezerwatowej w Polsce, składającej się z 1420 obiektów, zaledwie około 50 powołano jako rezerwaty stepowe lub florystyczne, służące ochronie gatunków kserotermicznych, przy czym są to przeważnie rezerwaty małe, zaledwie parohektarowe. Tego typu formacje roślinne z udziałem rzadkich gatunków stepowych wymagają zintegrowanych metod działania, uwzględniających różne formy ochrony. Rozważane są trzy możliwości: utworzenie dużego (około 190 ha) rezerwatu stepowego „Góry Pińczowskie” na Garbie Pińczowskim; powiększenie rezerwatu „Wały” przez włączenie do niego sąsiedniego ugoru z liczną populacją Carlina onopordifolia; utworzenie dwóch użytków ekologicznych „Góra Wał” i „Polana Golizna” w Mstowie koło Częstochowy, jako przyszłych rezerwatów, chroniących zastępcze populacje dziewięćsiłu popłocholistnego.
Materiały do poznania chrząszczy (Insecta: Coleoptera) torfowisk i młak Tatr Polskich
STRESZCZENIE
W latach 2006 – 2008 przeprowadzono badania faunistyczne nad chrząszczami (Coleoptera) zasiedlającymi torfowiska i większe młaki Tatr Polskich. Badaniami objęto 17 obszarów mokradeł, zlokalizowanych zarówno w Tatrach Wysokich jak i Zachodnich w zasięgu wysokościowym od 890 do 1870 m n.p.m., a więc od piętra regla dolnego po piętro halne. W ich rezultacie wykazano 179 gatunków reprezentujących 23 rodziny. Najliczniej reprezentowane były kusakowate (Staphylinidae) – 64 gatunki, biegaczowate (Carabidae) – 24 gatunki, ryjkowce (Apionidae, Curculionidae) – 18 oraz stonkowate (Chrysomelidae) – 16 gatunków. Stwierdzono szereg gatunków charakterystycznych dla torfowisk, tyrfobiontycznych i tyrfofilnych, takich jak Trechus amplicollis FAIRM., Hydroporus melanocephalus (MARSH.), Agabus congener (THUNB.), Crenitis punctatostriata LETZN., Eucnecosum brachypterum (GYLL.), Tachyporus transversalis GRAV., Atheta arctica (THOMS.), Cyphon kongsbergensis MUNST. i Donacia obscura GYLL. Większość z nich była jednocześnie wybitnymi walorami faunistycznymi dla omawianych środowisk. Stwierdzono różnice pomiędzy zgrupowaniami chrząszczy otwartych torfowisk wysokich i przejściowych, zadrzewionych fragmentów tych torfowisk oraz torfowisk niskich i eutroficznych młak. Otwarte torfowiska wysokie i przejściowe charakteryzowały się licznym występowaniem Pterostichus diligens (STURM), Crenitis punctatostriata i Plateumaris sericea (L.); tylko tu stwierdzono rzadki gatunek tyrfobiontyczny Cyphon kongsbergensis. Wśród nieco bogatszej koleopterofauny zadrzewionych płatów tych środowisk dominowały tyrfofilny Trechus amplicollis oraz kilka gatunków kusaków z rodzaju Quedius, zwłaszcza Q. cincticollis KRAATZ i Q. collaris ERICHS. Na szczególną uwagę zasługuje odnalezienie rzadkiego i reliktowego Trechus montanellus GEMM. et HAR. w torfiastych świerczynach na Molkówce. Najbogatsze gatunkowo okazały się torfowiska niskie i żyzne młaki, gdzie w warstwie ściółki i mchów licznie występowały górski Trechus latus PUTZ., gatunki z rodzajów Stenus i Cyphon, natomiast w warstwie roślin runa – stonkowate i ryjkowce, wśród których na wyróżnienie zasługują reliktowa Donacia obscura, Plateumaris consimilis (SCHRK.), Notaris aterrimus (HAMPE) i Limnobaris dolorosa (GOEZE). Na kwiatach świerząbka orzęsionego licznie pojawiały się górski Eusphalerum alpinum (HEER) i borealno-górski Absidia schoenherri (DEJ.). Waloryzacja stanowisk badawczych wykazała, że najcenniejszymi obiektami ze względu na koleopterofaunę były mokradła położone w reglowej i podnóżowej części Tatr, w tym torfowiska w obrębie Doliny Suchej Wody (Toporowy Staw Wyżni, Wielka Pańszczycka Młaka, Kotlinowy Wierch). Analiza preferencji ekologicznych stwierdzonych gatunków wykazała przewagę gatunków eurytopowych (prawie 58%), ale i znaczący udział higrofilnych gatunków stenotopowych (25,6%), z których prawie jedną trzecią stanowiły gatunki torfowiskowe. Wśród elementów zoogeograficznych zaznaczyła się niewielka przewaga gatunków górskich (21,7%), poza tym znaczny udział posiadały gatunki o szerokim zasięgu: euro-syberyjskie, palearktyczne i holarktyczne (łącznie prawie 50%). Omówiono 15 gatunków rzadko spotykanych w Polsce – poza niektórymi z wymienionych powyżej były to m.in. Omalium exiguum GYLL., Stenus carpathicus GANGLB., S. flavipalpis THOMS., Aloconota currax (KRAATZ) i Cyphon ruficeps TOURN. Wykazano znaczną liczbę (40) gatunków dotychczas nienotowanych w polskiej części Tatr, a występowanie kolejnych 53 gatunków, ostatnio podawanych z Tatr w XIX wieku, zostało potwierdzone.
Występowanie choroby układu moczowo-płciowego u żubrów samców w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej
STRESZCZENIE
W pracy przedstawiono zmiany nasilenia występowania choroby balanoposthitis u samców z wolno żyjącej populacji żubrów w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. W latach 1980 – 2008 objawy choroby stwierdzono u 151 samców (w tym u 127 eliminowanych i u 24 padłych). Średni roczny odsetek chorych samców obliczony w stosunku do liczby samców w populacji wahał się od 0,9% do 14,8% (średnio 5,4%). Jeśli uznać, że wykryte w latach 1966 – 1979 przypadki zapalenia moczowo-płciowych organów samców są tą samą chorobą co balanoposthitis to liczba chorych samców wzrosła do 162 osobników (134 eliminowanych i 28 padłych). Najczęściej chorują młode 2 – 3-letnie (30,1%) i dojrzałe płciowo 4 – 10-letnie samce (44,3% chorych). W dyskusji autor porównuje nasilenie występowania choroby w białoruskiej i polskiej populacji w Puszczy Białowieskiej. Stwierdzono, że nasilenie choroby w obu populacjach było podobne w latach 1980 – 1997 z niektórymi wyjątkami. Natomiast po 2000 r. takiej zgodności nie ma. W populacji polskiej zaobserwowano nieznacznie większą liczbę chorych zwierząt niż w białoruskiej. W dalszej części dyskusji autor rozważa przypuszczalne przyczyny wystąpienia choroby samców u żubrów w Białoruskiej części Puszczy Białowieskiej.
Obserwowane reakcje zwierząt na obecność ludzi i wytwory cywilizacji w polskich parkach narodowych
STRESZCZENIE
Współczesna aktywność człowieka praktycznie nie pozostawia żadnych przestrzeni, gdzie zwierzęta mogłyby żyć w warunkach naturalnych, bez kontaktu z ludźmi. Nawet obszary chronione ze względu na zachowane walory przyrodnicze, a do takich należą również parki narodowe, są terenami licznie odwiedzanymi przez ludzi. Adaptacje zwierząt do stałego kontaktu z człowiekiem lub wytworami cywilizacji można podzielić na dwie kategorie – zmiany antropogenne polegające często na modyfikacji zachowań oraz synantropizację polegającą na aktywnym osiedlaniu się w pobliżu ludzi, zbliżanie się do osób i przyjmowanie pokarmu, a także wykorzystywaniu dostępnych zasobów. Zjawiska te są dodatkowo stymulowane niewłaściwym zachowaniem ludzi, zarówno w miastach i osiedlach, jak również na szlakach turystycznych. Adaptacje zwierząt do stałej obecności ludzi stwierdzono w 19 z 23 polskich parków narodowych. Pierwszą reakcję – zmiany antropogenne, wykazuje 16 gatunków, a synantropizację – 21, wśród nich jest 15 gatunków ssaków i 22 gatunki ptaków. Są to gatunki o bardzo różnych wymaganiach ekologicznych.
Istnieje pewna regionalizacja opisywanych zjawisk, np. duże mewy korzystają z kontaktów z człowiekiem w parkach nadmorskich, natomiast niedźwiedzie w karpackich. Gatunkami o najszerszym spektrum są lis i dzik. Te trzy wymienione gatunki mogą stanowić realne zagrożenie dla człowieka i zaliczone zostały do tzw. gatunków problemowych. Synantropizacja niedźwiedzi obserwowana jest głównie w Tatrzańskim Parku Narodowym, dziki wykazują cechy synantropizacji w 5 parkach, a lisy aż w 13. W przypadku dwóch ostatnich gatunków można to wiązać z ich dynamicznym wzrostem liczebności w Polsce.
Zagadnieniu reakcji zwierząt na kontakty z człowiekiem nie poświęcono do tej pory należytej uwagi. Problemów tych nie uwzględnia się np. w planach ochrony parków oraz nie ma wypracowanych jednolitych metod postępowania, obowiązujących na wszystkich obszarach chronionych.
Rola małych zbiorników wodnych w ochronie bioróżnorodności
STRESZCZENIE
Małe zbiorniki wodne to płytkie zbiorniki o zróżnicowanej powierzchni, stałe lub okresowe, naturalne lub utworzone przez człowieka. Przy swoich małych rozmiarach odgrywają zaskakująco ważną rolę jako miejsca koncentracji bioróżnorodności w krajobrazie. Zamieszkuje je bardzo duża liczba gatunków, licznie występują gatunki unikatowe, rzadkie i zagrożone. Wynika to z różnorodności siedlisk charakteryzującej małe zbiorniki wodne oraz z panujących w nich ogólnie korzystnych warunków do życia. Odpowiednia temperatura, zasobność w substancje odżywcze i dopływ światła sprzyjają rozwojowi roślin, które stanowią istotny element środowiska życia wielu zwierząt. Małe zbiorniki wodne często są pozbawione ryb, co sprzyja rozwojowi populacji wielu gatunków bezkręgowców oraz płazów. Procesy sukcesji zachodzą w nich szybko, a kolejne stadia sukcesyjne są siedliskiem kolejnych zastępujących się nawzajem zgrupowań gatunków. Ponadto, ze względu na rozproszenie małych zbiorników wodnych w krajobrazie, na procesy kolonizacji kształtujące skład gatunkowy ich zgrupowań znaczący wpływ mają czynniki przypadkowe. Stanowią one unikatowy rodzaj środowiska, wymagający ochrony ze względu na własną wartość i specyfikę. Są jednak bardzo narażone na niszczenie, likwidację i degradację. Główne zagrożenia to osuszanie dużych obszarów dla celów rolnictwa i zabudowy, zasypywanie i zaśmiecanie, oraz zanieczyszczenia chemiczne, głównie pochodzące z rolnictwa. Małe rozmiary sprawiają, że w porównaniu z innymi rodzajami zbiorników wodnych są bardziej narażone na niekorzystne zmiany. Z drugiej strony, właśnie dlatego, że są małe i mają małe zlewnie, łatwiej jest objąć je skuteczną ochroną. Zważywszy na ogromną rolę małych zbiorników wodnych jako ostoi bioróżnorodności, ich ochrona jest jednym z najprostszych, najskuteczniejszych i najbardziej opłacalnych przedsięwzięć w ochronie przyrody.
NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MIKOBIOTYCZNE
Występowanie ułudki leśnej Omphalodes scorpioides (HAENKE) SCHRANK w Ojcowskim Parku Narodowym
STRESZCZENIE
Omphalodes scorpioides należy do rodziny Boraginaceae. Występuje gównie na obszarze Europy wschodniej. W Polsce rośnie przede wszystkim w południowo-wschodniej części kraju. Należy do gatunków zamieszczonych na „Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce” z kategorią E – gatunek wymierający, krytycznie zagrożony (ZARZYCKI, SZELĄG 2006).
Ułudka leśna jest rośliną jednoroczną, kiełkuje jesienią a kwiaty pojawiają się wiosną następnego roku. Monitoring rozmieszczenia tego gatunku na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (DF48) prowadzony był wiosną 2009 roku. Jego populacja występuje głównie w centralnej części parku i liczy 734 osobników. 85% populacji rośnie w Dolinie Sąspowskiej. Obszar występowania podzielono na 12 stanowisk, których pochodzenie uważa się za naturalne. Spośród podawanych wcześniej stanowisk tego gatunku pięć aktualnie nie udało się potwierdzić i można uznać je za prawdopodobnie zanikłe. Odszukano natomiast dwa nowe stanowiska (Ryc. 1).
Okazy ułudki leśnej stwierdzono w zbiorowiskach: Alno–Ulmion, Tilio–Carpinetum stachyetosum i Tilio–Carpinetum typicum. Spośród współwystępujących na stanowiskach roślin, najliczniej występowały: Aegopodium podagraria, Ranunculus lanuginosus, Acer platanoides, Ficaria verna, Adoxa moschatellina, Padus avium.
W celu scharakteryzowania warunków siedliskowych w jakich występuje ułudka leśna, obliczono średnie wartości liczb wskaźnikowych według ZARZYCKIEGO (1984) w tym wskaźniki klimatyczne: L – świetlny, T – termiczny, oraz wskaźniki edaficzne: W – wilgotności, Tr – trofizmu gleby, R – kwasowości, H – zawartości materii organicznej i humusu w glebie. Omphalodes scorpioides rośnie w typowych dla siebie warunkach siedliskowych na stanowiskach pół-cienistych oraz zasobnych, świeżych lub wilgotnych glebach (Ryc. 2).
Prawie wszystkie stanowiska Omphalodes występujące na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego są zagrożone. Jednym z głównych zagrożeń jest ich bezpośrednie niszczenie przez turystów, ponieważ stanowiska w większości zlokalizowane są wzdłuż szlaków turystycznych. Z kolei 43% całej populacji jest silnie zagrożona, ponieważ występuje w odległości mniejszej niż jeden metr od drogi lub szlaku, dlatego często można zaobserwować stratowane i połamane okazy.
|
