PNRP 30(3-4) 2011 r.

 Materiały do bioty porostów i grzybów naporostowych
rezerwatu „Brwilno" (Środkowa Polska)

STRESZCZENIE

Artykuł prezentuje wyniki badań prowadzonych w rezerwacie „Brwilno" w środkowej Polsce. Rezerwat ten zlokalizowany jest w bliskiej odległości od miasta Płock oraz największego zakładu rafineryjno-petrochemicznego w Polsce. Badania prowadzono od lipca 2009 do listopada 2010 roku. Odnaleziono 54 gatunki porostów i 3 gatunki grzybów naporostowych. Najliczniejszą grupę porostów stanowiły epifity. Największą liczbę gatunków odnotowano na korze dębów, grabów, sosen i wiązów. Tylko jeden gatunek odnaleziono na podłożu skalnym. Wśród gatunków tworzących biotę rezerwatu 5 jest objętych ochroną prawną w Polsce: Evernia prunastri, Melanelixia fuliginosa, M. subaurifera, Parmeliopsis ambigua, Ramalina pollinaria. Odnaleziono także gatunki wymieniane w Polskiej Czerwonej Liście Porostów Zagrożonych. Wśród nich wystąpił gatunek zaklasyfikowany do kategorii ,,narażone'' (VU): Ramalina pollinaria, 4 gatunki „bliskie zagrożenia" (NT): Arthothelium ruanum, Chaenotheca trichialis, Graphis scripta, Evernia prunastri, 1 gatunek „słabo zagrożony" (LC): Strangospora pinicola, a także Lecanora persimilis, wymagający uzupełnienia danych o rozmieszczeniu (DD). Artykuł nawiązuje do zagadnienia wpływu zanieczyszczeń powietrza na stan bioty porostów oraz zwraca uwagę na rolę dolin rzecznych w zachowaniu różnorodności biologicznej porostów.

Nowe, rzadkie i interesujące gatunki porostów
Białowieskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Artykuł przedstawia nowe, rzadkie w skali kraju i interesujące gatunki porostów stwierdzone w latach 2009 - 2010 na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. W trakcie przeprowadzonych badań stwierdzono 28 cennych gatunków porostów na 96 stanowiskach. Większość z nich stanowią gatunki zaliczane do reliktów lasu pochodzenia pierwotnego, posiadające wysoką kategorię zagrożenia w kraju. Do szczególnie interesujących należy zaliczyć: Bryoria capillaris, Chaenotheca brachypoda, C. brunneola C.stemonea, Cladonia parasitica, Evernia divaricata, Lecanactis abietina, Melanohalea exasperata, Microcalicium disseminatum, Pertusaria alpina, Usnea barbata, U. ceratina, U. florida, U. glabrescens, U. lapponica, U. wasmuthi. Jeden gatunek - Calicium abietinum został stwierdzony po raz pierwszy w Puszczy Białowieskiej. Ostatnie doniesienia dotyczące czterech stwierdzonych gatunków z obrębu badanego kompleksu: Bryoria capillaris, Usnea barbata, U. lapponica, U. wasmuthi pochodzą z literatury historycznej. Trzy ze stwierdzonych gatunków - Bryoria capillaris, Usnea barbata, U. glabrescens zostały uznane za wymarłe w Puszczy Białowieskiej. Odnotowano owocnikujące okazy Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Usnea subfloridana co w przypadku tych gatunków jest rzadkim zjawiskiem. Ujawnienie nowych stanowisk gatunków dla których Puszcza stanowi ostatnie, krajowe miejsce występowania, wytwarzanie przez wrażliwe makroporosty dużych, dobrze rozwiniętych plech oraz stwierdzenie apotecjów u gatunków, które rzadko owocnikują wydają się potwierdzać aktualny status Puszczy Białowieskiej (a zwłaszcza Białowieskiego Parku Narodowego) jako najważniejszego w kraju refugium leśnej bioty porostów epifitycznych i epiksylicznych.

Stan zachowania bioty porostów w rezerwatach „Dęby Napiwodzkie"
i „Koniuszanka II" na Pojezierzu Olsztyńskim

STRESZCZENIE

Praca zawiera wykaz gatunków grzybów zlichenizowanych (porostów) stwierdzonych w latach 2006 - 2009 na obszarze dwóch leśnych rezerwatów przyrody - „Dęby Napiwodzkie" i „Koniuszanka II", położonych w południowej części Pojezierza Olsztyńskiego. Odnotowano łącznie 122 taksony („Dęby Napiwodzkie" - 100, „Koniuszanka II" - 84). Najbardziej zróżnicowaną grupę ekologiczną stanowiły epifity (łącznie 118 gatunków), wśród których najwięcej gatunków występowało na korze dębów (71) i grabów (61). Wyróżniona biota porostów obejmuje 14 gatunków objętych w Polsce ochroną („Dęby Napiwodzkie" - 14, „Koniuszanka II" - 11) oraz 49 taksonów zagrożonych w kraju wymarciem („Dęby Napiwodzkie" - 36, „Koniuszanka II" - 29). Stwierdzono także liczną grupę porostów charakterystycznych dla dobrze zachowanych lasów naturalnych (wskaźników niżowych lasów puszczańskich) oraz kilkanaście innych, rzadkich gatunków, o słabo poznanym rozmieszczeniu i statusie w Polsce (np. Arthonia muscigena, Bacidia hemipolia f. pallida, Bacidina neosquamulosa, B. sulphurella, Calicium parvum, Caloplaca lucifuga, Lecanora thysanophora, Lecidella subviridis, Mycobilimbia epixanthoides, Rinodina degeliana, R. efflorescens).

Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L.
w Świętokrzyskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Galanthus nivalis L. jest rzadkim i ściśle chronionym w Polsce geofitem. Znajduje się na wielu regionalnych czerwonych listach, np. Wyżyny Małopolskiej (VU - narażony na wymarcie). W Polsce jego naturalne stanowiska zlokalizowane są na południu kraju, głównie w rejonach górskich Karpat i Sudetów, a także na Wyżynach Południowopolskich, w tym także w Górach Świętokrzyskich. Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego znane są 3 stanowiska. Gatunek na Bukowej Górze zajmuje największy areał liczący ok. 30 ha, rozciągając się wzdłuż grzbietu tego wyniesienia w kwaśnej buczynie niżowej Luzulo pilosae-Fagetum. Drugim stanowiskiem jest Polana Bielnik na N stoku Łyśca, zajmującym ok. 16 ha. Powierzchnia ta zlokalizowana jest na łące świeżej ze związku Arrhenatherion oraz w żyznej buczynie karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum. Najmniejszym stanowiskiem tego gatunku na terenie ŚPN, zajmującym jedynie 0,6 ha jest Skarpa Zapusty, porośnięta niskim lasem grądowym Tilio cordatae-Carpinetum betuli na bardzo stromej skarpie o ekspozycji NW.
Wszystkie stanowiska na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego są naturalnymi stanowiskami. Osobniki w populacji występują w dość dużym zagęszczeniu, liczącym średnio 15 - 30 osobników na 1 m².
Z analiz danych literaturowych, własnych obserwacji oraz informacji ustnych pracowników Parku wynika, że populacja G. nivalis w ŚPN jest stabilna, bez poważniejszych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych.

Dendrochronologiczna ocena wieku drzew iglastych
w wybranych rezerwatach leśnych województwa opolskiego

STRESZCZENIE

Praca ma charakter dokumentacyjny i przedstawia wyniki badań dendrochronologicznych dotyczących wieku potencjalnie najstarszych drzew iglastych z wybranych rezerwatów przyrody województwa opolskiego. Badaniami objęto następujące rezerwaty: „Blok", „Boże Oko", „Bażany", „Jaśkowice", „Jeleni Dwór", „Komorzno", „Krzywiczyny", „Przysiecz", „Śmiechowice". Do badań wybrano gatunki drzew iglastych dominujących w rezerwatach przyrody Opolszczyzny: Pinus sylvestris, Larix decidua, Abies alba oraz Picea abies. Próby pobierano świdrem Presslera, a do określenia wieku wykorzystano prostą metodę wykorzystującą krzywiznę słojów rocznych, która pomimo swoich ograniczeń pozwala na dokładniejsze określenie wieku, niż w przypadku zliczenia jedynie lat obecnych na odwiercie nie dochodzącym do rdzenia. Przeprowadzona analiza dendrochronologiczna wykazała, że większość badanych drzew jest starsza, niż podaje literatura dotycząca rezerwatów Opolszczyzny. Z gatunków objętych badaniami najstarsze okazały się sosny i modrzewie osiągające wiek ponad 200 lat i zachowane głównie w rezerwatach „Blok", „Jaśkowice", „Komorzno", „Przysiecz". Najstarszym spośród opróbowanych drzew okazała się sosna z rezerwatu „Komorzno", która osiągnęła wiek 270 lat.

Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae)
Parku Krajobrazowego im. Gen. Dezyderego Chłapowskiego

  STRESZCZENIE

W latach 2005 - 2010 zebrano materiał faunistyczny do oceny składu gatunkowego kózkowatych (Cerambycidae) z obszaru Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego Łącznie stwierdzono występowanie 69 gatunków co stanowi 36% fauny krajowej.
Część z nich, jak na przykład Ergates faber (Linnaeus, 1767), Stenocorus meridianus (Linnaeus, 1758), Grammoptera abdominalis (Stephens, 1831), Axinopalpis gracilis (Krynicki, 1832), Ropalopus femoratus (Linnaeus, 1758), Phymatodes pusillus (Fabricius, 1787) Chlorophorus herbstii (Brahm, 1790), Mesosa curculionoides (Linnaeus, 1761) to gatunki rzadkie, o niewystarczającym rozpoznaniu występowania na terenie kraju.
W materiale  dominują gatunki o zasięgu palearktycznym (30,4%), znaczny udział mają gatunki ciepłolubne, zaliczane do zoogeograficznych elementów południowych (21,6%), niemal brak gatunków zimnoznośnych (1,4%).
Uzyskane wyniki dobitnie potwierdzają często wysuwaną tezę o znaczeniu zróżnicowania struktury krajobrazu rolniczego dla utrzymania wysokiego poziomu różnorodności biologicznej.

Występowanie płazów
w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Pas Pobrzeża
na wschód od Ustki"

  STRESZCZENIE

Artykuł przedstawia skład gatunkowy płazów w Obszarze Chronionego Krajobrazu ,,Pas Pobrzeża na wschód od Ustki" w latach 2008 - 2009. Na powierzchni około 2 km² wyznaczono 19 zbiorników wodnych (6 stałych i 13 okresowych). Stwierdzono występowanie 10 gatunków płazów: Triturus cristatus, Lisotriton vulgari, Pelobates fuscus, Bufo bufo, Epidelea calamita, Hyla arborea, Pelophylax lessonae, P. esculentus, Rana temporaria i R. arvalis. Większość z nich gody odbywała w niedużych, stałych zbiornikach wodnych z dobrze rozwiniętą roślinnością. Wyniki badań wskazują, iż gęsta sieć małych zbiorników wodnych jest ważnym elementem krajobrazu dla życia wielu gatunków płazów.

Awifauna torfowisk i terenów podmokłych
Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego

  STRESZCZENIE

W ciągu dwóch sezonów lęgowych (lata 2005 i 2006), na terenie Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego, prowadzono badania ilościowe awifauny lęgowej z wykorzystaniem kombinowanej odmiany metody kartograficznej. Na dwudziestu powierzchniach badawczych, przeprowadzono w każdym z sezonów po siedem kontroli, w tym sześć rannych i jedną wieczorną. Czas trwania kontroli wynosił od 15 minut do 2,5 godzin, zależnie od wielkości powierzchni, która mieściła się w przedziale od 1,87 ha do 36,02 ha a łącznie 200,44 ha, co stanowi około 1,5% całego obszaru parku. Stwierdzono 95 gatunków ptaków z czego za lęgowe uznano 67. Średnie zagęszczenie par lęgowych ptaków na obszarach podmokłych GLPK wynosiło 27,9 p/10 ha i mieściło się w przedziale od 15,8 p/10 ha na powierzchni Mszar Płociczno I do 98,7 p/10 ha na powierzchni Piaseczenko. Spośród gatunków lęgowych największą frekwencję występowania miały: pierwiosnek Phylloscopus collybita i bogatka Parus major - 100%, kos Turdus merula i piecuszek Phylloscopus trochilus po 95%, najniższą natomiast wynoszącą - 5%: min. bąk Botaurus stellaris, bocian czarny Ciconia nigra, trzmielojad Pernis apivorus, kania czarna Milvus migrans, pliszka cytrynowa Motacilla citreola, droździk Turdus iliacus.
Zagęszczenie par lęgowych na poszczególnych powierzchniach badawczych porównano przy wykorzystaniu analizy skupień za miarę odległości przyjmując odległość euklidesową. Powyższa analiza uporządkowała powierzchnie próbne w sześć grup. Pierwsza - powierzchnie z równym udziałem terenów otwartych i obszarów porośniętych lasem typu brzeziny bagiennej lub łozowiskami, druga - z dużą ilością otwartej przestrzeni porośniętej trzciną i turzycami z niewielkim udziałem pojedynczych krzewów wierzb, trzecia - to duże powierzchnie liczące powyżej 15 ha z dużym udziałem otwartej przestrzeni użytkowane obecnie jako łąki lub będące w takim użytkowaniu w niedawnej przeszłości, czwarta - to tereny całkowicie otwarte porośnięte turzycowiskami lub roślinnością torfowiskową, piąta - tereny porośnięte lasem typu brzeziny bagiennej, szósta - z dużą mozaiką środowisk, wysokim udziałem łozowski i zakrzewień i bezpośrednim kontaktem ze zbiornikami wodnymi.

Wpływ antropogenicznego przekształcenia krajobrazu
na skład pokarmu puszczyka Strix aluco L.
w Biebrzańskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Celem badań prowadzonych w latach 2003 - 2009 na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego było scharakteryzowanie pokarmu puszczyków gniazdujących w środowiskach o rożnym stopniu przekształcenia antropogenicznego. Wypluwki zbierano w trzech miejscach: w obszarze ochrony ścisłej Czerwone Bagno (lasy naturalne), w okolicach wsi Olszowa Droga (sztuczne drzewostany graniczące z rozległymi turzycowiskami) oraz w przykościelnym parku w Goniądzu (tereny zurbanizowane). Łącznie zgromadzono 363 wypluwek, z których oznaczono 1127 ofiar. Podstawową ofiarą puszczyków w trzech typach krajobrazu były ssaki choć ich udział na poszczególnych stanowiskach był istotnie różny. Gryzonie (podobnie jak ssaki) były najmniej liczne w Goniądzu a najczęściej występowały w materiale z Czerwonego Bagna. Gryzonie związane z terenami otwartymi (głównie Microtus oeconomus) odgrywały największą rolę w pokarmie sów gniazdujących w pobliżu rozległych turzycowisk (Olszowa Droga). Gryzonie leśne (Apodemus flavicollis i Myodes glareolus) były najliczniejsze w pokarmie sów gniazdujących na Czerwonym Bagnie natomiast w materiale z Goniądza nie występowały. Gatunki synantropijne (Mus musculus i Rattus norvegicus) były rejestrowane jedynie w Goniądzu. Udział ssaków ryjówkokszatłtnych w pokarmie na Czerwonym Bagnie i w okolicach Olszowej Drogi był zbliżony (ok. 20% ofiar), w krajobrazie zurbanizowanym ich udział wynosił zaledwie 6% a jedynym chwytanym gatunkiem był kret Talpa europaea. Ptaki największy udział miały w diecie sów z Goniądza (ok. 33%)
a najmniejszy na Czerwonym Bagnie (4,1%). Wraz ze wzrostem stopnia antropogenicznego przekształcenia środowiska w diecie sów rósł udział ptaków, kretów i gryzoni synantropijnych, natomiast spadał udział gryzoni oraz ssaków łącznie.
Najwęższą niszę pokarmową miały ptaki gniazdujące w naturalnych warunkach środowiskowych (Czerwone Bagno), na pozostałych dwóch stanowiskach oszacowana wartość była podobna.
Najwyższą średnią masę ciała ofiary (38,8 g) stwierdzono u puszczyków z Goniądza (jako, że ptaki, szczury i krety były tu licznymi ofiarami), natomiast na pozostałych dwóch stanowiskach ofiary były przeciętnie dwukrotnie lżejsze. Średnia liczba ofiar przypadająca na wypluwkę była odwrotnie proporcjonalna do średniej masy ciała ofiary (Goniądz 1,9; Olszowa Droga 3,1; Czerwone Bagno 3,5 ofiary/wypluwkę). 

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Nowe stanowisko Cypripedium calceolus L. (Orchidaceae)
na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Jednym z najciekawszych i najładniejszych przedstawicieli rodziny Orchidaceae w naszej florze jest obuwik pospolity - Cypripedium calceolus L. Stanowiska tego gatunku są rozproszone na obszarze całego kraju, jednak największe ich zagęszczenia znajdują się na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu oraz w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Gatunek ten preferuje gleby zasobne w węglan wapnia. Występuje w prześwietlonych lasach, a także jest częstym składnikiem ciepłolubnych zarośli i muraw kserotermicznych.
Ze względu na kurczenie się naturalnych drzewostanów liściastych, procesy sukcesji wtórnej, a także niszczenie przez człowieka stanowisk, głównie w pobliżu miast jest gatunkiem zagrożonym i w większości krajów Europy jest chroniony. W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej, i jest wpisany na czerwoną listę roślin naczyniowych.
Wcześniejsze prace, wykazują występowanie na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego przynajmniej 18 gatunków z tej rodziny, w tym C. calceolus na trzech stanowiskach.
Nowe stanowisko znajduje się w środkowej części Doliny Paduch (na wysokości 375 - 413 m n.p.m.) w dwóch sąsiadujących ze sobą kwadratach ATPOL (DF-48 i DF-49). Położone jest na zboczu, o nachyleniu 35 - 40º i ekspozycji północno-zachodniej. Stok jest porośnięty w dolnej części lasem grądowym (Tilio-Carpinetum), przechodzącym stopniowo w części wierzchowinowej w bór mieszany (Pino-Quercetum). Teren ten jest silnie zacieniony i pokryty drobnym rumoszem skał wapiennych a ze względu na ukształtowanie i położenie ten obszar parku jest stosunkowo rzadko penetrowany przez ludzi.
Od 2005 roku, obserwowano w tym miejscu pojawianie się 8 płonnych i 5 kwitnących osobników C. calceolus. Każdego roku u części osobników obserwowano także zawiązywanie owoców. Jakkolwiek stanowisko nie jest liczne zasługuje na dokładniejsze badania, które pozwolą kontrolować kondycję populacji w kolejnych latach.

Skoczogonki (Collembola) wydm śródlądowych
specjalnego obszaru ochrony Wrzosowisko Przemkowskie

STRESZCZENIE

W wyniku badań wydm śródlądowych specjalnego obszaru ochrony Wrzosowisko Przemkowskie stwierdzono występowanie 31 gatunków skoczogonków (Collembola). Badany obszar położony jest na Nizinie Śląskiej, we wschodniej części Borów Dolnośląskich i obejmuje tereny zdegradowane w wyniku wieloletniej działalności wojskowej. Na jego powierzchni obecne są odsłonięte wydmy śródlądowe porośnięte przez zespoły inicjalnych muraw i suchych wrzosowisk, w otoczeniu borów sosnowych. Badania prowadzono od listopada 2007 r. do września 2008 r. Próby pobierano z 10 stanowisk różniących się szatą roślinną. Materiał ekstrahowano w aparacie Tullgrena i poprzez flotację. Wśród wykazanych gatunków 2 okazały się nowe dla fauny Polski: Folsomina onychiurina i Entomobrya handschini. Większość stwierdzonych gatunków jest szeroko rozpowszechniona, z wyjątkiem kilku, które uznane zostały za szczególnie interesujące: Hypogastrura kelmendica, Deharvengiurus denisi, Karlstejnia norvegica, Mesaphorura atlantica i Micranurophorus musci. Wśród wykazanych gatunków na uwagę zasługują formy glebowo-psammofilne: Mesaphorura atlantica,
M. macrochaeta, Karlsteinia norvegica, Folsomina onychiurina i Micranurophorus musci. Obecność gatunków unikatowych na Wrzosowisku Przemkowskim pozwala uznać je za obszar potencjalnie cenny przyrodniczo.

XVII Wystawa Grzybów Puszczy Białowieskiej w Hajnówce

STRESZCZENIE

Na tegorocznej XVII Wystawie Grzybów Puszczy Białowieskiej pokazano ponad 250 gatunków zarówno mikro, jak i makrogrzybów. Okazy prezentowano w kilku grupach tematycznych: grzyby jadalne, trujące, niejadalne, nadrzewne i nadrewnowe, podlegające ochronie gatunkowej oraz mikroskopijne grzyby pasożytnicze roślin. Wśród eksponowanych na wystawie grzybów aż 60 gatunków, czyli prawie 25% wszystkich prezentowanych jest wymieniana w „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce": 16 w kategorii wymarłe i zaginione (Ex) oraz wymierające (E), 14 w kategorii narażone (V), 28 w grupie rzadkie (R) i 2 o nieokreślonym zagrożeniu (I). Pokazano 5 gatunków chronionych i 21 gatunków dopuszczonych do obrotu i handlu przez Ministra Zdrowia. Zaprezentowano także nowe dla Puszczy gatunki: czubajkę gwiaździstą Macrolepiota konradii, ciemnobiałkę popękaną Melanoleuca strictipes, dzwonkówkę czarnoniebieskawą oraz pochwiaka myszatego Volvariella murinella.