PNRP 31(3) za 2012 r.

Rola porostów w przyrodzie i ¿yciu cz³owieka

STRESZCZENIE

Niniejsza praca traktuje o roli porostów (Fungi lichenisati) jak± owe organizmy pe³ni± zarówno w przyrodzie jak i codziennym ¿yciu cz³owieka. Ta specyficzna grupa organizmów, zdecydowanie odbiegaj±ca pod ka¿dym niemal wzglêdem od swych wy¿ej zorganizowanych ,,krewniaczek'' - a wiêc ro¶lin wy¿szych, pe³ni szereg jak¿e istotnych zadañ. Jako nieodzowny element ekosystemów le¶nych, zarówno wzbogacaj± je pod wzglêdem gatunkowym, jak równie¿ s± swoistym rezerwuarem wody na wypadek d³ugotrwa³ej suszy. Zapewniaj±c w³a¶ciwy mikroklimat w zbiorowiskach le¶nych przyczyniaj± siê tak¿e do stymulacji rozwoju ro¶lin naczyniowych, jak równie¿ daj± schronienie licznym gatunkom bezkrêgowców. Jednak¿e nie tylko przyroda czerpie z dobrodziejstw jakie daj± porosty. Cz³owiek ju¿ od staro¿ytnych czasów dostrzega³ ich niezwyk³e walory spo¿ywcze, lecznicze, przemys³owe (produkcja barwników) czy te¿ - jak to ma miejsce ostatnimi czasy - w monitorowaniu stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego truj±cymi zwi±zkami siarki.

Kresowe stanowisko ¶rodkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dêbowego
Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae (Hartm. 1934) Scam. et Pass. 1959
na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego

STRESZCZENIE

¦rodkowoeuropejski acydofilny las dêbowy Calamagrostio arundinaceae - Quercetum petraeae (Hartm. 1934) Scam. et Pass. 1959. w typologii le¶nej odpowiada g³ównie borowi mieszanemu ¶wie¿emu (BM¶w) oraz lasowi mieszanemu ¶wie¿emu (LM¶w), a tak¿e rzadziej borowi mieszanemu wilgotnemu (BMw), lasowi mieszanemu wilgotnemu (LMw) i ubo¿szym wariantom lasu ¶wie¿ego (L¶w). Zwarty area³ jego wystêpowania obejmuje po³udniowo - zachodni± czê¶æ Polski, objêt± wp³ywami klimatu atlantyckiego. Trudny do ustalenia jest, jednak przebieg wschodniej granicy zasiêgu zespo³u. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie charakterystyki przyrodniczej, stanowiska ¶rodkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dêbowego opisanego po raz pierwszy na terenie Puszczy Kozienickiej. Obszar badañ zlokalizowany jest w pó³nocnej czê¶ci Puszczy na terenie Nadle¶nictwa Kozienice, w obrêbie le¶nym Kozienice i le¶nictwie Cztery Kopce. Badania zosta³y przeprowadzone w sezonie wegetacyjnym 2010. Ogólna powierzchnia obszaru zajmowanego przez zespó³ ¶rodkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dêbowego, obliczona na podstawie mapy numerycznej, wynosi oko³o 6,70 ha. Gatunkiem panuj±cym w warstwie drzewostanu jest d±b bezszypu³kowy Quercus petraea, za¶ rolê domieszki pe³ni sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Wiek drzewostanu na badanym terenie wynosi oko³o 85 lat i osi±ga on ¶rednio 23 metry wysoko¶ci oraz II bonitacjê. Spo¶ród gatunków lasotwórczych w sposób naturalny odnawia siê jedynie d±b bezszypu³kowy Quercus petraea. Pokrycie warstwy zielnego runa wynosi od 70% do 75%. Warstwa mszystego runa jest s³abo rozwiniêta i nie przekracza 5% pokrycia. Ca³y obszar zajmowany przez badany zespó³ zakwalifikowano do typu siedliskowego lasu mieszanego ¶wie¿ego.
Ogólna charakterystyka florystyczna, fitocenotyczna oraz siedliskowa zbiorowiska omawianego w ramach niniejszego opracowania wskazuje na jego znaczny stopieñ podobieñstwa do p³atów opisywanych na terenie Wielkopolski jako zespó³ Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae  typicum w postaci zdegenerowanej. Nale¿y jednak prowadziæ dalsze badania florystyczne, fitosocjologiczne oraz siedliskowe, które powinny daæ ostateczn± odpowied¼ na pytanie, czy wyró¿nione zbiorowisko jest autogenicznym, wystêpuj±cym w specyficznych warunkach siedliskowych, p³atem zespo³u ¶rodkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dêbowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae, znajduj±cym siê poza granic± zwartego zasiêgu wystêpowania tej asocjacji. Czy te¿ mamy do czynienia z form± antropogenicznego przekszta³cenia zespo³u gr±du subkontynentalnego Tilio-Carpinetum?

Wa¿ki (Odonata) rezerwatu przyrody „¬ródlisko Skrzypowe"

STRESZCZENIE

Rezerwat przyrody ,,¬ródlisko Skrzypowe" (South Pomeranian Lake District, NW Poland) chroni fragment doliny ma³ej rzeki z cennymi przyrodniczo ¼ród³ami typu helokrenowego. W 2006 r. stwierdzono tu 10 gatunków wa¿ek. Brak ich by³o w ¼ród³ach, które wa¿ki w Polsce nizinnej zasiedlaj± bardzo rzadko - co dotyczy zw³aszcza helokrenów. Faunê rzeki Kaczynki tworzy³y po po³owie reofile (silnie dominuj±ce ilo¶ciowo) i eurytopy. Jej najcenniejszy element to autochtoniczna populacja Cordulegaster boltonii. Rezerwat le¿y w punkcie ciê¿ko¶ci jego area³u w Polsce, obejmuj±cym obszar od Borów Dolno¶l±skich do Pojezierza Dobiegniewskiego i Równiny Drawskiej. Jest to refugium tego gatunku o znaczeniu ponadkrajowym, zw³aszcza wobec jego zanikania w Niemczech wschodnich.

Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Poleskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

W pracy zawarto dane z prowadzonych niesystematycznie w ostatnich 18. latach badaniach nad kózkowatymi Poleskiego Parku Narodowego (PNP). Wykazano 67 gatunków Cerambycidae (oko³o 35% fauny Polski). Dominantami s±: Rhagium inquisitor, R. mordax, Stictoleptura maculicornis, S. rubra, Leptura quadrifasciata, Stenurella melanura, Strangalia attenuata, Spondylis buprestoides, Agapanthia villosoviridescens. Najcenniejsze faunistycznie gatunki kózkowatych w PNP to: Ergates faber, Grammoptera ustulata, Lepturobosca virens, Necydalis major, Leioderes kollari, Chlorophorus herbstii, Mesosa curculionoides, Mesosa nebulosa, Lamia textor, Monochamus urussovii, Pogonocherus hispidulus, Exocentrus punctipennis, Saperda perforata, Saperda similis, Stenostola ferrea, Menesia bipunctata, Agapanthia violacea, Phytoecia affinis (Tab. 1). Wystêpuj± tu przedstawiciele 11 elementów zoogeograficznych; dominuj± gatunki palearktyczne (35,4%); odnotowano te¿ du¿y udzia³ elementów „ciep³ych" (subpontomediterranean, subpontic, submediterranean - ³±cznie 16,7%) i niski elementów „zimnych" (boreomontane, boreal - 4,6%), co ¶wiadczy o wyra¼nych wp³ywach po³udniowych na badany teren (Tab. 2). Z kolei odnalezienie w PNP syberyjskiego gatunku Monochamus urussovii i borealno-górskiego Lepturobosca virens sugeruje, ¿e badany teren ma, albo mia³ w nieodleg³ej przesz³o¶ci, równie¿ zwi±zki z tajg±. Wyodrêbniono tak¿e 15 elementów zasiêgowych (Tab. 3), w¶ród których najszerzej reprezentowany jest Pacific-Atlantic (16 gatunków).
Zidentyfikowano ro¶liny ¿ywicielskie dla larw 35 gatunków Cerambycidae, w tym bardzo rzadko obserwowane powi±zanie pokarmowe Strangalia attenuata z Tilia cordata. Najczê¶ciej zasiedlanymi drzewami by³y Pinus sylvestris i Quercus robur, na których rozwija³o siê odpowiednio 7 i 6 gatunków Cerambycidae. Okre¶lono ro¶liny ¿ywicielskie dla imagines 14 antofilnych gatunków. Kózkowate odwiedza³y co najmniej 15 gatunków ro¶lin, g³ównie z rodziny Apiaceae, Compositae i Rosaceae (Tab. 1).
Omówiono problemy ochrony tej grupy chrz±szczy na terenie PNP, wskazuj±c m.in. miejsca na badanym obszarze, gdzie koncentruj± siê najcenniejsze gatunki oraz przedstawiono rekomendacje dotycz±ce konkretnych dzia³añ zmierzaj±cych do utrzymania bogactwa gatunkowego organizmów saproksylicznych oraz zasiedlaj±cych ciep³e tereny otwarte.

Charakterystyka ichtiofauny rzeki Kirsny (dorzecze £yny) 

STRESZCZENIE

Wystêpowanie ryb i minogów w rzece Kirsna (prawobrze¿ny dop³yw £yny) okre¶lono na podstawie elektropo³owów przeprowadzonych na siedmiu stanowiskach. Sk³ad gatunkowy i rozmieszczenie ichtiofauny okre¶lono na podstawie od³owów ryb prowadzonych wiosn± i jesieni± w latach 2007-2009 i 2012 (Tab. 1). Ogó³em z³owiono 925 ryb i minogów nale¿±cych do 19 gatunków. Najliczniej wystêpowa³y p³oæ (26,5%), s³onecznica (26,5%) i jelec (12,0%). (Tab. 1). Natomiast najwiêksz± sta³o¶ci± wystêpowania w od³owach wyró¿nia³y siê szczupak (73,3%), p³oæ (66,7%), jelec (60,0%) i strzebla potokowa (53,3%). Z kolei najmniejsz± sta³o¶ci± wystêpowania w od³owach odznacza³y siê miêtus, lin i kara¶ srebrzysty (wszystkie 6,7%). Najliczniejsz± grup± pod wzglêdem preferencji siedliskowych by³y gatunki eurytopowe (47% odnotowanych gatunków i 65% dominacja ilo¶ciowa), a w dalszej kolejno¶ci reofilne (odpowiednio 47 i 35%). Pod wzglêdem ilo¶ciowym w od³owach dominowa³y gatunki nale¿±ce do grupy fitofilnych (44,8%) oraz lito-filnych (27,8%). Wiêkszo¶æ gatunków odnotowanych w rzece wed³ug klasyfikacji IUCN posiada status najmniejszej troski (LC). Miêtus, minóg strumieniowy i g³owacz bia³op³etwy zaliczane s± do grupy gatunków nara¿onych na wyginiêcie (VU), natomiast strzebla potokowa i jelec nale¿± do grupy gatunków bliskich zagro¿enia (NT). ¦liz, minóg strumieniowy i g³owacz bia³op³etwy to gatunki podlegaj±ce ochronie gatunkowej, a ostatnie z dwóch wymienionych gatunków umieszczone s± w Za³±czniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jedynym gatunkiem obcym odnotowanym w Kirsnie by³ kara¶ srebrzysty.

Herpetofauna rezerwatu przyrody „Gaj" i stawów chorzewskich 

STRESZCZENIE

Prace prowadzono na terenie rezerwatu przyrody „Gaj", stawach chorzewskich oraz w ich s±siedztwie (³±cznie ponad 1030 ha). Obszar badawczy zlokalizowany jest w zachodniej czê¶ci województwa ¶wiêtokrzyskiego (centralna Polska). Na ³agodnych wzgórzach tego terenu dominuj± zbiorowiska le¶ne, pola uprawne i ³±ki. W s±siedztwie stawów znajduj± siê bagna. W rezerwacie „Gaj" chronione s± rzadkie gatunki ro¶lin, m.in. obuwik pospolity (Cypripedium calceolus L.), podkolan bia³y (Platanthera bifolia (L.) Rich.) i barwinek pospolity (Vinca minor L.).
Obserwacje prowadzono w latach 2011-2012, badaj±c obecno¶æ p³azów i gadów oraz biologiê wybranych gatunków. Stwierdzono wystêpowanie nastêpuj±cych gatunków: traszka grzebieniasta Triturus cristatus Laur., traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha zielona Pseudepidalea viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., ¿aba jeziorkowa Pelophylax lessonae Cam., ¿aba wodna Pelophylax kl. esculentus L., ¿aba trawna Rana temporaria L., ¿aba moczarowa Rana arvalis Nilss., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka ¿yworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i ¿mija zygzakowata Vipera berus L. Badaniami objêto biologiê rozrodu ropuchy szarej i ¿aby trawnej.
G³ównym zagro¿eniem dla herpetofauny s± niekorzystne zmiany stosunków wodnych, powoduj±ce obni¿anie poziomu lustra wody i wysychanie zbiorników. Innymi rodzajami niekorzystnego oddzia³ywania jest eutrofizacja zbiorników oraz zabijanie migruj±cych p³azów przez samochody.

Herpetofauna rezerwatu przyrody „Pieczyska" 

STRESZCZENIE

Torfowiskowy rezerwat przyrody „Pieczyska" (powierzchnia 40,84 ha) obejmuje ochron± torfowiska i podmok³e zbiorowiska le¶ne (bór mieszany wilgotny, las mieszany ¶wie¿y i ols). Zlokalizowany jest w po³udniowej czê¶ci województwa ¶wiêtokrzyskiego (centralna Polska) oraz na terenie Nadnidziañskiego Parku Krajobrazowego. Rze¼ba terenu jest zró¿nicowana, przewa¿aj± ska³y kredowe, trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe. Wystêpuje kilka rodzajów gleb oraz wiele ma³ych cieków i zbiorników wodnych. Obserwacje prowadzono w latach 2011-2012, badaj±c obecno¶æ p³azów i gadów oraz biologiê wybranych gatunków.
Stwierdzono wystêpowanie nastêpuj±cych gatunków: traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha zielona Pseudepidalea viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., ¿aba trawna Rana temporaria L., ¿aba moczarowa Rana arvalis Nilss., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka ¿yworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i ¿mija zygzakowata Vipera berus L. Badaniami objêto biologiê rozrodu ropuchy szarej, ropuchy zielonej, ¿aby trawnej i ¿aby moczarowej.
G³ównym zagro¿eniem dla herpetofauny s± niekorzystne zmiany stosunków wodnych, powoduj±ce obni¿anie poziomu lustra wody i wysychanie zbiorników. Innymi rodzajami niekorzystnego oddzia³ywania jest zabijanie migruj±cej fauny przez samochody, dzia³alno¶æ cz³owieka (zbieractwo, wypas) i jej konsekwencje (za¶miecenie).

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Stanowisko zerwy kulistej (Phyteuma orbiculare L.)
na obszarze Niecki Nidziañskiej 

STRESZCZENIE

W czerwcu 2009 roku podczas badañ na ³±kach w okolicach miejscowo¶ci M³odzawy Du¿e (gmina Piñczów) stwierdzono kilka okazów zerwy kulistej (Phyteuma orbiculare). Ro¶lina jest objêta w Polsce ochron± ¶cis³±. Wystêpuje ona przede wszystkim w Karpatach, Sudetach oraz w pasie wy¿yn po³udniowych. Nieistniej±ce ju¿ stanowiska znajdowa³y siê tak¿e w rejonie Torunia oraz na Pojezierzu Mazurskim. Na obszarze Niecki Nidziañskiej zanotowano j± w 1999 roku w okolicach miejscowo¶ci: Piaski, Zakrzów oraz Wojs³awice, a tak¿e w 1986 roku w Wodzis³awiu. Na Wy¿ynie Miechowskiej notowana w Rzeczystej ko³o Poja³owic (rok 1920). Odnalezione przez autorkê stanowisko uzupe³nia wiedzê na temat aktualnego zasiêgu omawianej ro¶liny w Dolinie Nidy i ¶rodkowej Polsce. Zerwa kulista ros³a na ³±ce wilgotnej, któr± objêto Programem Rolno¶rodowiskowym; zagro¿eniem dla gatunku jest wymóg koszenia od 15-go czerwca, który wydaje siê zbyt wczesny.

Pierwsze stanowisko
miedziopiersi pó³nocnej Somatochlora arctica (Zetterstedt, 1840)
(Odonata: Corduliidae) na Opolszczy¼nie z komentarzem
do listy wa¿ek województwa opolskiego 

STRESZCZENIE