PNRP 32(2) za 2013 r.

Ważki (Odonata) rezerwatu „Świdwie"

STRESZCZENIE

Autorzy analizują dane o ważkach zebrane w 2010 r. w rezerwacie „Świdwie" (Polska północno-zachodnia, Pobrzeże Bałtyku, 53º33'N, 14º22'E), podczas badań hydrobiologicznych i badań nad pasożytowaniem Hydrachnidia na imagines Odonata. Stwierdzono 32 gatunki ważek. Rezerwat chroni dwa cenne jeziora eutroficzne typu makrofitowego, z typową dla nich fauną (m.in. Leucorrhinia caudalis). Cenny jest też otaczający jeziora kompleks drobnych zbiorników wodnych, rowów i podmokłości. Rezerwat „Świdwie" jest ostoją wielu gatunków, które są wciąż dość częste w Polsce, ale są w różnym stopniu zagrożone z Europie Zachodniej. Dla przykładu, wykazano 19 gatunków z Czerwonej listy zwierząt Niemiec i z Czerwonych list krajów związkowych leżących w części północno-wschodniej tego państwa. Z przyczyn zoogeograficznych interesujące są stwierdzenia Aeshna affinis (na skraju północnym zasięgu) i Sympecma paedisca (za skraju zachodnim zwartej części zasięgu). Podane stanowisko S. paedisca sugeruje możliwość występowania gatunku na przyległych obszarach Niemiec, zwłaszcza w okolicach Pasewalk.

Materiały do poznania żądłówek (Hymenoptera, Aculeata)
Poleskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Poleski Park Narodowy został utworzony we wschodniej Polsce w 1990 roku dla ochrony dobrze zachowanych siedlisk bagiennych i torfowiskowych, typowych dla regionu Podlasia. Charakterystyczną cechą Parku są piaszczyste siedliska z roślinnością psammofilną położone wśród środowisk wilgotnych i mokrych. Zróżnicowane warunki siedliskowe na terenie Parku umożliwiają występowanie interesujących gatunków roślin i zwierząt, wśród których spotkać można gatunki palearktyczne, borealne, środkowo- i południowo-europejskie.
Żądłówki Poleskiego Parku Narodowego nie były dotąd przedmiotem oddzielnych badań; publikowane informacje dotyczą jedynie trzmieli oraz kilku innych gatunków dzikich pszczołowatych. Niniejszy artykuł przedstawia wyniki badań prowadzonych z różną intensywnością w latach 1996-2011. Żądłówki łowiono zarówno siatką entomologiczną, jak i przy użyciu pułapek Moerickego (białe miski). W efekcie badań odnotowano na terenie Parku 147 gatunków os i dzikich pszczół z następujących rodzin: Chrysididae (12 gatunków), Sapygidae (1), Scoliidae (1), Tiphiidae (2), Pompilidae (6), Vespidae (12), Sphecidae (5), Crabronidae (49) i Apidae (59). Stanowi to około 14% wszystkich żądłówek znanych z kraju, co jest całkiem sporą liczbą zważywszy na niewielką intensywność prowadzonej dotąd inwentaryzacji Aculeata w PPN.
Wśród odnotowanych gatunków aż 31 nie było dotąd notowanych z Podlasia, a kolejnych 43 znane było w tym regionie wyłącznie z Puszczy Białowieskiej ( w tym z Białowieskiego Parku Narodowego). Do najcenniejszych walorów faunistycznych wśród żądłówek Parku należą: Ammobates punctatus, Biastes brevicornis, Crossocerus congener, Epeoloides coecutiens, Hylaeus gracilicornis, Nitela borealis, Oxybelus variegatus, Rhopalum gracile, Stelis odontopyga, S. ornatula i Systropha curvicornis. Są to gatunki rzadko w Polsce notowane, umieszczone na czerwonej liście zwierząt zagrożonych w kraju. Obecność dość dużej liczby kleptopasożytniczych gatunków pszczołowatych wskazuje na ustabilizowany charakter fauny żądłówek Parku. Inną interesującą grupę Aculeata Parku stanowią gatunki zakładające gniazda w pędach trzcin, np.: Anoplius caviventris, Pemphredon fabricii, Rhopalum gracile. Ich obecność świadczy o dobrym stanie zachowania tych siedlisk w Parku. Większość gatunków żądłówek odnotowanych w trakcie badań zakłada gniazda w piaszczystym podłożu; ich ochrona jest uzależniona od utrzymania terenów otwartych pokrytych niezbyt gęstą roślinnością.
Wstępne wyniki badań żądłówek w Poleskim Parku Narodowym wskazują na dużą różnorodność tej grupy w Parku; dalsze badania powinny wydłużyć listę Aculeata o kolejnych 250-300 gatunków, w tym także nie wykazywanych dotąd z Polski.

Nasionnicowate (Diptera; Tephritidae) polskiej części Puszczy Białowieskiej

STRESZCZENIE

Badanie struktury fauny Puszczy Białowieskiej jest interesujące ze względu na panujące tu naturalne układy ekologiczne i niewielką ingerencję człowieka. Dotąd z polskiej części Puszczy Białowieskiej wykazano 45 gatunków Tephritidae.
Muchówki z rodziny nasionnicowatych występujące w Polsce związane są pokarmowo głównie z roślinami z rodziny Asteraceae i preferują tereny otwarte. Tylko kilka gatunków w stadium larwalnym odżywia się owocami drzew i krzewów albo minuje liście roślin runa leśnego i dlatego w lasach są mało liczne, chociaż stanowią ich naturalny element.
Nasionnice koncentrują się w Puszczy na roślinności zielnej wzdłuż duktów leśnych, w ziołoroślach nad rzekami przepływającymi przez lasy, w lukach i prześwietlonych częściach drzewostanów oraz wszędzie tam, gdzie rosną ich rośliny żywicielskie.
Większe liczebności osiągają na puszczańskich polanach i ich obrzeżach, śródleśnych piaszczyskach powstałych w miejscach składowania drewna oraz łąkach użytkowanych ekstensywnie, które towarzyszą osadom. Na tych łąkach koncentrują się gatunki rzadko poławiane w Polsce np. Acinia corniculata, Oxyna nebulosa, Chaetorellia jaceae, Orellia falcata. Dotąd nie wykryto wśród nasionnic gatunków wyróżniających Puszczę od innych terenów nizinnych w kraju, chociaż nie należy wykluczać na tym terenie istnienia unikatowych taksonów.
W zbadanych grupach owadów, udział gatunków terenów otwartych w ogólnej faunie Puszczy jest zróżnicowany i rzadko stanowią one większość. To „odstępstwo od normy" dotyczy nasionnicowatych; udział gatunków nieleśnych stanowi tu prawie 90% całości. Część z nich jest związana z ziołoroślami (np. Urophora solstitialis, Sphenella marginata, Tephritis hyoscyami, Terellia ruficauda, T. winthemi, Xyphosia miliaria) występującymi nad rzekami i stanowi naturalny element puszczy, podobnie jak gatunki zasiedlające rośliny spotykane w runie lasów. Pozostałe potrzebują do egzystencji roślin łąkowych bądź kserofilnych, które występują liczniej w siedliskach związanych z działalnością człowieka. Wzbogacają one ogólną faunę Puszczy i nie stanowią konkurencji dla elementów typowo puszczańskich (np. muchówek bytujących w martwym drewnie), ponieważ zajmują zupełnie odrębne nisze ekologiczne. W tym kontekście celowe wydaje się koszenie dużych polan np. w obrębie Parku Pałacowego i Polany Białowieskiej na przedpolu Puszczy Białowieskiej albo przynajmniej utrzymanie jej mozaikowatego charakteru. Jednak najbogatsze w gatunki nasionnic są długi czas ekstensywnie użytkowane łąki nad Narewką w Pogorzelcach. Ze względu na nasionnice dopuszczenie do sukcesji lasu na tych terenach nie wydaje się celowe, ponieważ młodnik byłby dużo uboższy w gatunki i mniej cenny niż użytkowane od ponad stu lat łąki. Wśród Tephritidae Puszczy Białowieskiej stwierdzono dotąd tylko trzy gatunki kserotermiczne: Chaeterellia acrolophi , Terellia virens i Urophora affinis, ale na jej obrzeżach, w Siemianówce, na murawie napiaskowej. Położenie Puszczy w Polsce północno-wschodniej, a przede wszystkim brak odpowiedniego podłoża i biotopów powoduje, że nie stwierdzono tu innych gatunków ciepłolubnych np. Terellia colon (Meigen, 1826), T. ceratocera (Hendel, 1913), Urophora cuspidata (Meigen, 1826) związanych z Centaurea scabiosa. Nie można wykluczyć, że zasiedlą one ten teren w bliższej lub dalszej perspektywie, jeśli dostępne będą siedliska sprzyjające rozwojowi odpowiednich roślin, ponieważ głównym czynnikiem determinującym występowanie nasionnic wydaje się obecność ich żywicieli.

Zmienność temperatury i przebiegu zjawisk lodowych
jeziora Łebsko i Gardno (Słowiński Park Narodowy)

STRESZCZENIE

Praca przedstawia wyniki obserwacji zjawisk termicznych i lodowych dwóch największych jezior Słowińskiego Parku Narodowego- Łebska i Gardna w okresie czterdziestolecia (1971-2010). W oparciu o dane zebrane przez IMiGW, możliwa była analiza zmian, jakim podlegają oba te parametry. Ustalono, iż średnia roczna temperatura wody w powyższym wieloleciu wynosiła dla Łebska 9,2 °C a dla Gardna 8,8 °C. Zarówno dla Łebska jak i Gardna zanotowano jej wzrost o 0,2 °C dek^-1. Rozpatrując przebieg poszczególnych charakterystyk zlodzenia ustalono, iż dochodzi do opóźnienia w terminach pojawiania się zjawisk lodowych w wodzie o 0,9 dnia ∙ dek^-1 oraz formowania pokrywy lodowej o 0,4 dnia ∙ dek^-1, przyspieszenia zaniku pokrywy lodowej o 0,1 dnia ∙ dek^-1 oraz zjawisk lodowych o 0,6 dnia ∙ dek^-1 w przypadku Łebska i 0,4 dnia ∙ dek^-1 w odniesieniu dla Gardna. Cieńsza staje się maksymalna miąższość pokrywy lodowej o 0,15 cm ∙ dek^-1 w przypadku Łebska i o 0,2 cm ∙ dek^-1 dla Gardna. Krótsza jest także liczba dni z pokrywą lodową o 0,63 dnia ∙ dek^-1 dla Łebska i 0,95 dnia ∙ dek^-1 w odniesieniu dla Gardna.

Właściwości fizykochemiczne gleb w rejonie wsi Pasterka
w Parku Gór Stołowych

STRESZCZENIE

W artykule przedstawiono właściwości fizycznych i chemicznych gleb w rejonie wsi Pasterka w Narodowym Parku Gór Stołowych. Przebadano trzy profile glebowe, które następnie sklasyfikowano do odpowiednich jednostek polskiej systematyki gleb. Badania wykazały, że gleby wytworzyły się na piaszczystym i gliniastym podłożu. Na cele tego opracowania wyznaczono skład granulometryczny, pH gleby, kwasowość hydrolityczną, kwasowość wymienną i glin wymienny, zasolenie oraz wymienne kationy zasadowe: Ca, Mg, K, Na. Analizowane gleby charakteryzują się głównie silnie kwaśnym pH, a jej wartość rośnie wraz z głębokością profilu glebowego. Zawartość kationów zasadowych w badanych glebach można ułożyć w następującym szeregu malejących wartości: Ca⁺²>Mg²⁺>K⁺>Na⁺.

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Nowe stanowisko śnieżyczki przebiśniega Galanthus nivalis L.
w Górach Świętokrzyskich

STRESZCZENIE

Śnieżyczka przebiśnieg - Galanthus nivalis L. należy do najwcześniej zakwitających naszych roślin. Naturalne stanowiska tego gatunku zgrupowane są głównie na południu kraju. W Polsce Galanthus nivalis podlega ścisłej ochronie gatunkowej, na Wyżynie Małopolskiej jest narażony na wymarcie (kategoria VU).
Nowe stanowisko śnieżyczki przebiśniega znajduje się w północnej części Gór Świętokrzyskich, na górze Chełm koło Zagnańska. G. nivalis występuje tam na zboczu pokrytym lasem grądowym (Tilio-Carpinetum). Populacja tego gatunku na górze Chełm w 2011 roku liczyła 35 kwitnących osobników i około 60 w fazie wegetatywnej. Jest to pierwsze stanowisko przebiśniega z obszaru otuliny Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego. Dalsze obserwacje G. nivalis na górze Chełm pozwolą określić tendencje dynamiczne miejscowej populacji.

Rzadkie gatunki chrząszczy saproksylicznych (Insecta: Coleoptera)
Kampinoskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Chrząszcze saproksyliczne w Kampinoskim Parku Narodowym dotychczas były bardzo słabo poznane. Od 2010 roku prowadzone są badania nad zgrupowaniami chrząszczy saproksylicznych siedlisk grądowych w KPN. Ich wynikiem jest wykazanie ponad 600 gatunków saproksylicznych, z których wiele jest uzanwane za rzadkie w kraju. Niniejsza praca przedstawia dane o 18 gatunkach będących rzadkościami faunistycznymi. Wśród nich 14 gatunków nie było wcześniej stwierdzanych z obszaru KPN, 9 to gatunki nowe dla Niziny Mazowieckiej: Hypoganus inunctus, Rhizophagus aenus, Cryptolestes duplicatus, Leptophloeus alternans, Mordellaria aurofasciata, Euglenes oculatus, Pseudeuparius sepicola i Choragus sheppardi. Siedem z wymienionych gatunków umieszczonych jest na europejskiej czerwonej liście chrząszczy saproskylicznych: Ampedus elegantulus, Ampedus erythrogonus, Hypoganus inunctus, Procraeus tibialis, Mycetophagus ater, Mycetophagus fulvicollis i Mycetophagus populi. Pięć gatunków figuruje na polskiej czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących: Abraeus parvulus, Hypoganus inunctus, Rhizophagus aeneus, Mycetophagus ater i Mordellaria aurofasciata. Większość gatunków wymienionych w pracy współcześnie notowane jest jedynie z nielicznych stanowisk w kraju. Na szczególną uwagę zasługuje Mordellaria aurofasciata z rodziny Mordellidae, dla której stanowisko w KPN jest 3 znanym stanowiskiem w kraju. Wszystkie wymienione w pracy gatunki to w większości wskaźniki dobrze zachowanych lasów, w tym o charakterze pierwotnym lub zbliżonych do naturalnych.

Stwierdzenie zimowania nocka łydkowłosego Myotis dasycneme (Boie, 1825)
w Cytadeli w Grudziądzu

STRESZCZENIE

Podczas liczenia nietoperzy prowadzonego w Cytadeli w Grudziądzu dnia 8 lutego 2013 roku odnaleźliśmy pięć osobników z gatunku nocek łydkowłosy Myotis dasycneme. Mimo iż wcześniej w tym obiekcie odnaleziono jednego zmumifikowanego nietoperza z tego gatunku, nasze obserwacje są pierwszymi doniesieniami o żywych, hibernujących osobnikach na terenie tej fortyfikacji. Ponieważ Cytadela w Grudziądzu jest obiektem wojskowym byliśmy w stanie sprawdzić mniej niż 40% istniejących opuszczonych obiektów. Z tego powodu fortyfikacja ta może okazać się jednym z bardziej ważnych zimowisk nocka łydkowłosego w Polsce.

XVIII Wystawa Grzybów Puszczy Białowieskiej

STRESZCZENIE

Podczas XVIII wystawy grzybów Puszczy Białowieskiej organizowanej przez Ośrodek Edukacji Białowieskiego Parku Narodowego zaprezentowano 229 gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Podczas poszukiwań grzybów na wystawę zebrano też szereg gatunków, których nie eksponowano z racji drobnych rozmiarów owocników lub ich stanu. Wśród nich 4 są nowe dla Polski, a 16 odnotowanych po raz pierwszy z terenu Puszczy Białowieskiej.

DYSKUSJA

Ewolucja koncepcji rezerwatów biosfery

STRESZCZENIE

Artykuł przedstwia zmiany jakie zaszły w ciągu ponad 40 lat w pojmowaniu zadań i celów jakim powinny służyć rezerwaty biosfery.
Idea tworzenia rezerwatów biosfery zrodziła się w ramach programu MAB (The Man and the Biosphere Programme) uruchomionego przez UNESCO w 1971 r. Pierwszych 51 rezerwatów biosfery zostały zatwierdzonych w 1976 r., w tym 4 obiekty z Polski. W koplejnym roku sieć powiększyła się o 61 obiektów. Zadań rezerwatów upatrywano wówczas w: 1/ ochronie różnorodności i integralności zespołów roślin i zwierząt w naturalnych ekosystemach, oraz zabezpieczeniu różnorodności genetycznej gatunków; 2/ ustanowieniu obszarów badań z ekologii i nauk o środowisku, w tym badań podstawowych, zarówno w samych rezerwatach, jak i na terenach przyległych; 3/ zapewnieniu warunków do prowadzenia edukacji. W strukturze przestrzennej rezerwatów wyróżniano dwie strefy: rdzeniową, poddaną ochronie ścisłej i buforową gdzie dopuszczano pewne formy ograniczonego użytkowania oraz np. prowadzenie eksperymentów w przyrodzie.
W latach 80-tych , w związku z upowszechnianiem się paradygmatu zrównoważonego rozwoju, zwrócono większą uwagę na społeczne aspekty funkcjonowania rezerwatów biosfery, oraz wyróżniono trzecią strefę - przejściową. Rezerwaty biosfery stawały się co raz większe powierzchniowo i bardziej zróżnicowane, obejmując także znaczne obszary zagospodarowane i zasiedlone.
Na odbytej w 1995 r. konferencji w Sewilli przyjęto statut ramowy rezerwatów biosfery, w którym na nowo określono ich zadania, wyróżniając funkcje: 1/ochronną, dla zachowania zasobów genetycznych, gatunków, ekosystemów i krajobrazów; 2/ rozwojową, dla wspierania zrównoważonego rozwoju gospodarki i człowieka; 3/ wspierania logistycznego poprzez pomaganie w przykładowych projektach, edukacji środowiskowej i szkoleniu, a także badaniach i monitoringu. Opracowano także „Strategię Sewilską" wytyczającą zasady działania sieci na kolejne lata, w nawiązaniu do innych międzynarodowych akcji, w szczególności związanych z konwencją o różnorodności biologicznej i Agendą 21. W latach dziewięćdziesiątych zaczęły też powstawać transgraniczne rezerwaty biosfery, w czym znaczący udział miała Polska.
Podczas 3 Światowego Kongresu Rezerwatów Biosfery (Madryt 2008) dyskutowano w szczególności nad rolą, jaką mogą one odegrać wobec: 1/nabierających tempa zmian klimatu, z konsekwencjami dla społeczności i ekosystemów; 2/przyśpieszającego zmniejszania się różnorodności biologicznej i kulturowej; 3/gwałtownej urbanizacji, będącej jednym z głównych czynników powodujących zmiany w środowisku. Opracowano dla rezerwatów biosfery plan działania na kolejnych 5 lat, ujmując go w trzech działach: 1/ kooperacja, zarządzanie i komunikacja; 2/strefowanie przestrzenne; 3/ nauka i podniesienie zdolności działania.
Od 1996 r. liczba rezerwatów wzrastała w tempie ok. 20 rocznie. W 2012 roku było to już 610 obiektów, położonych w 117 krajach. W sieci dominują obecnie rezerwaty duże, o złożonej strukturze przestrzennej i zróżnicowanych wewnętrznie formach zarządzania. Jednym z problemów sieci, który nie doczekał się jeszcze rozwiązania, jest obecność w niej, powstałych w początkowym okresie małych obiektów, które nie są w stanie spełniać funkcji określonych przez statut ramowy.
Funkcjonowanie polskich rezerwatów biosfery w aspektach rozwojowym i wspierania logistycznego napotyka na trudności. Ich przyczyn można upatrywać w braku ustawowej podstawy prawnej, ograniczonych możliwościach działania Polskiego Komitetu UNESCO-MAB, słabej koordynacji działania różnych rodzajów terenów chronionych i niedostatecznym włączeniu w pracę rezerwatów różnych podmiotów życia społecznego.

POLEMIKI

Czy informacje o wprowadzeniu w Pieniny
mieszańców pienińsko-alpejskich niepylaka apollo
były rzeczywiście błędne?

STRESZCZENIE

Autorzy odpowiadają wspólnie na polemiczny artykuł (WITKOWSKI i in. 2012), chociaż nasze opracowania (DĄBROWSKI 2010 oraz MASŁOWSKI 2005) powstały całkiem niezależnie. Jednakże wymieniono nas razem jako powielających błędne informacje i stawiających błędne wnioski. Otóż, gdy publikacja (IRZYKOWICZ 1996) wzbudziła nasz niepokój, zasięgnęliśmy informacji bezpośrednio u osoby prowadzącej hodowle niepylaka apollo - ing. Jerzego Budzika, gwarantującego bezpośrednie informacje jako wykonawcy prowadzącego hodowle dla PPN i zarazem program reintrodukcji apolla w Sudetach. Otóż stwierdził on w sposób jednoznaczny o zasilaniu pienińskiej populacji apolla osobnikami hodowanymi z tzw. „alpejskiej" linii genetycznej. Tak więc problem ten nie powinien budzić zastrzeżeń, zmykając dalszą dyskusję. Informacje na temat mieszania obydwu linii genetycznych były jasno wypowiadane i nie ukrywano tego faktu. Pozostaje więc zasadnicze pytanie - w jakim celu osoby wydające decyzję na prowadzenie czynnych działań ochronnych i tym samym hodowli ab ovo zezwoliły dodatkowo na hodowlę tzw. linii „alpejskiej"? Czy nie przewidziano możliwości nieumyślnego pomieszania obydwu linii, ale wręcz było to zamierzonym działaniem w tym kierunku?