Las naturalny

W Puszczy Bia³owieskiej zachowa³y siê ostatnie na ni¿u europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dziêki wielowiekowej ochronie przetrwa³y w niej liczne gatunki organizmów, które gdzie indziej ju¿ wyginê³y. Wiele powszechnie znanych gatunków przybiera w tym masywie le¶nym nie spotykane gdzie indziej formy i rozmiary, szczególnie pod tym wzglêdem wyró¿niaj± siê drzewa. Dobr± ilustracj± tego fenomenu przyrodniczego s± lipy w Puszczy przypominaj±ce pokrojem i rozmiarami dêby czy te¿ znana w ca³ej Europie jako du¿y krzew wierzba iwa - wyrastaj±ca tu na drzewo o wysoko¶ci do 22 m i ¶rednicy do 40 cm.

Ols

Ochrona Puszczy Bia³owieskiej sprzyja³a przetrwaniu nie tylko pojedynczych gatunków, ale tak¿e ich zespo³ów, oraz naturalnego uk³adu przestrzennego zbiorowisk ro¶linnych. W krajobrazie Puszczy zdecydowanie przewa¿aj± lasy, zajmuj±c oko³o 96% jej powierzchni. Resztê stanowi± pola, ³±ki, drogi, nieu¿ytki, wody p³yn±ce i stoj±ce. W ostatnim dziesiêcioleciu powierzchnia terenów niele¶nych bardzo szybko siê kurczy, gdy¿ las w sposób naturalny powraca na opuszczone pola i ³±ki.

Wykrot

Dominuj±cym typem lasu s± w Puszczy gr±dy zajmuj±ce 47% powierzchni le¶nej. Bory zajmuj± 37%, a podmok³e lasy li¶ciaste i mieszane ok. 14,5% powierzchni Puszczy. Drzewostany tworz± g³ównie ¶wierk pospolity - 26%, sosna zwyczajna - 24%, olsza czarna - 17%, d±b szypu³kowy - 12%, oraz brzozy: brodawkowata i omszona - 11%. Jesion wynios³y, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, topola osika i wi±zy stanowi± domieszkê w sk³adzie gatunkowym drzewostanów, choæ lokalnie mog± pe³niæ te¿ rolê gatunków g³ównych. Grab zwyczajny, choæ jest gatunkiem bardzo pospolitym, z regu³y buduje drugie piêtro drzewostanów, bardzo rzadko wchodz±c do sk³adu gatunkowego drzewostanów g³ównych.

Rozk³ad drzewa

W porównaniu z innymi lasami Polski lasy Puszczy Bia³owieskiej odznaczaj± siê stosunkowo dobrym stanem zachowania drzewostanów pochodzenia naturalnego. Prawie 40% powierzchni le¶nej pokrywaj± drzewostany w wieku ponad 80 lat. ¦redni wiek drzewostanów wynosi 73 lata w czê¶ci zagospodarowanej i 130 lat w Obszarze Ochrony ¦cis³ej Bia³owieskiego Parku Narodowego.

Charakterystyczn± cech± drzewostanów puszczañskich jes t z³o¿ona wielowarstwowa, wielogatunkowa i ró¿nowiekowa struktura. Drzewostany chronione w Obszarze Ochrony ¦cis³ej Bia³owieskiego Parku Narodowego zachowa³y do dzi¶ cechy dawnych pierwotnych puszcz ni¿owych, w których nie cz³owiek a przyroda decydowa³a o sk³adzie gatunkowym i strukturze drzewostanów. Bardzo dobrze ró¿nice miêdzy sk³adem gatunkowym drzewostanów o charakterze naturalnym i sk³adem gatunkowym drzewostanów przekszta³conych gospodark± ludzk± charakteryzuj± poni¿sze diagramy:

Diagram 1:

 Diagram 2:

¦wierk

Odnawianie ¶wierka

Sosna

Najwiêkszy wp³yw na sk³ad gatunkowy zespo³ów ro¶linnych porastaj±cych dany teren ma wilgotno¶æ i typ gleby (te cechy decyduj± o ¿yzno¶ci siedliska). Zale¿no¶æ ta jest bardzo silna w przypadku obu omawianych cech. Zupe³nie inny sk³ad gatunkowy bêd± mia³y lasy na glebie ¿yznej, a inny na ubogiej o tym samym uwilgotnieniu. Odmienny bêdzie te¿ sk³ad gatunkowy lasów przy zbli¿onej ¿yzno¶ci gleby w ró¿nych warunkach uwilgotnienia.

W wielu miejscach Puszczy Bia³owieskiej wci±¿ jeszcze zachowa³a siê naturalna mozaika zbiorowisk ro¶linnych. Najbardziej charakterystyczny i schematyczny jest uk³ad zbiorowisk le¶nych w dolinach cieków wodnych. Naj³atwiej to zauwa¿yæ id±c prostopadle do osi rzeki lub strumienia.

Zmutowany zawilec

Oddalaj±c siê od brzegów rzeki, w miarê podnoszenia siê terenu, kolejno wystêpuj±: ³êg, gr±d (pocz±wszy od wariantu wilgotnego po warianty mniej uwilgocone), bór mieszany, a¿ w warunkach ekstremalnego przesuszenia, na glebach piaszczystych dojdziemy do boru sosnowego. Ten do¶æ przejrzysty uk³ad zaburzony jest przez bezodp³ywowe zag³êbienia terenu o nieprzepuszczalnym pod³o¿u. W nich, w warunkach silnego i bardzo zmiennego uwilgotnienia rozwija siê ols, a przy sta³ym silnym uwodnieniu - torfowisko wysokie, na którym z kolei mo¿e rozwin±æ siê bór bagienny.

¯ywiec cebulkowy

Spo¶ród ro¶lin Puszczy Bia³owieskiej najliczniejsz± grup± s± ro¶liny naczyniowe - jest ich nieco ponad tysi±c gatunków. W tym 19 gatunków to paprocie, 6 - wid³aki, 7 - skrzypy, 54 gatunki reprezentuje w±trobowce, a nieco ponad 200 gatunków - mchy. Wiele gatunków mszaków i porostów, które w przesz³o¶ci by³y najprawdopodobniej szeroko rozprzestrzenione przetrwa³y jedynie w takich miejscach jak Puszcza. Mo¿na je spotkaæ tylko tam, gdzie las zachowa³ swoj± pierwotno¶æ, a uk³ad warunków przyrodniczych i gospodarka ludzka (a raczej jej brak) umo¿liwi³y ich przetrwanie. Wiêkszo¶æ z nich jest zwi±zana z martwym drewnem lub z pniami, konarami i kor± starych drzew. W³a¶nie ich obecno¶æ stanowi o unikatowo¶ci Puszczy, bêd±c jednocze¶nie miernikiem stopnia zachowania jej zasobów naturalnych.

Czosnek niedzwiedzi

Oprócz pojedynczych gatunków ro¶lin w Puszczy zachowa³y siê równie¿ rzadkie gdzie indziej zespo³y ro¶linne. Spo¶ród nich na wymienienie zas³uguje przede wszystkim ¶wierczyna na torfie - bardzo rzadko w Polsce spotykane zbiorowisko le¶ne. Charakterystycznym rysem ¶wierczyny na torfie jest wyra¼na dominacja ¶wierka w drzewostanie, prawie zupe³ny brak li¶ciastych gatunków drzew oraz wystêpowanie w runie, w¶ród bardzo bogatego kobierca mchów torfowców tak rzadkich ro¶lin jak listera sercowata czy ¿urawina drobnolistna.

Knieæ b³otna

Flora ro¶lin naczyniowych Puszczy Bia³owieskiej jest stosunkowo dobrze poznana, choæ nie oznacza to, ¿e ich lista gatunkowa jest ju¿ zamkniêta. Mimo zwarto¶ci masywu le¶nego na 1070 gatunków stwierdzonych tu ro¶lin naczyniowych jedynie 664 mo¿na uznaæ za sk³adniki naturalne ekosystemów le¶nych Puszczy. Pozosta³e, to gatunki, które wesz³y do Puszczy po stworzeniu im w³a¶ciwych ¶rodowisk ¿ycia przez cz³owieka. Takich gatunków jest ju¿ 353 i nadal przychodz± coraz nowe. Niektóre gatunki uznane ju¿ za wymar³e mog± okazaæ siê wci±¿ obecnymi. Przyk³adem gatunków ro¶lin znajdowanych skrajnie rzadko mo¿e byæ storczyk storzan bezlistny stwierdzony w Puszczy na podstawie pojedynczych obserwacji w latach: 1888, 1889, 1925, 1930 i 1996.

Storczyk bezzieleniowy - gnie¼nik le¶ny

Zdrojowka rutewkowata

Zdrojówka rutewkowata i zmutowany zawilec gajowy

Do najliczniejszych rodzin ro¶lin naczyniowych w Puszczy Bia³owieskiej nale¿±:

• z³o¿one ( Compositae ) - 108 gatunków,
• trawy ( Graminae ) - 85
• turzycowate ( Cyperaceae ) - 66
• ró¿owate ( Rosaceae ) - 59
• motylkowate ( Papilionaceae ) - 54
• go¼dzikowate ( Caryophyllaceae ) - 43
• trêdownikowate ( Scrophulariaceae ) - 41
• wargowe ( Labiateae ) - 41
• krzy¿owe ( Crucifereae ) - 40
• jaskrowate ( Ranunculaceae ) - 35
• baldaszkowate ( Umbelifereae ) - 32
• storczykowate ( Orchidaceae ) - 24
• rdestowate ( Polygonaceae ) - 24

W¶ród ro¶lin naczyniowych Puszczy jest 96 gatunków o zdrewnia³ych pêdach: drzewa - 26 gatunków, krzewy - 55 i krzewinki - 14. Podane liczby zawieraj± równie¿ gatunki z ró¿nych wzglêdów w±tpliwe (agrest i dzika jab³oñ, brzoza karpacka i topola czarna) oraz wymar³e (cis).

Czytaj wiêcej...

• Atlas ro¶lin naczyniowych Polski