Strona główna 
Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody
Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody
|
|
PNRP 28(1) – 2009 r.
Znaczenie ochrony rezerwatowej dla zachowania bioty porostów
(Ascomycota lichenisati) na przykładzie Puszczy Kozienickiej
STRESZCZENIE
Praca zawiera wyniki badań lichenologicznych w czterech kolejnych rezerwatach przyrody w Puszczy Kozienickiej, tj. Ciszek, Brzeźniczka, Źródło Królewskie, Pionki (Ryc. 1). Stwierdzono w nich 114 gatunków (Tab. 2), w tym osiem nowych dla obszaru leśnego Puszczy Kozienickiej. Ogólna liczba gatunków znanych do tej pory z Puszczy Kozienickiej wynosi 267. Dokonano porównania bioty porostów w dziesięciu rezerwatach objętych badaniami w latach 2000-2007 (Tab. 3). Określono dla każdego z nich tzw. walor lichenologiczny, obejmujący liczbę gatunków: a) występujących tylko w danym rezerwacie, b) zagrożonych w kraju (kategorie CR,EN,VU), c) wskaźniki starych lasów puszczańskich. Najwyższy walor osiągnął rezerwat Zagożdżon (59 gatunków), a następnie Ponty-Dęby (39), a najniższy - rez. Leniwa (9, Tab. 3). Porównano bogactwo gatunkowe, zasiedlane podłoże, frekwencję porostów epifitycznych i epiksylicznych w zbiorowiskach leśnych w rezerwatach i lasach gospodarczych. Wyodrębniono i scharakteryzowano trzy grupy porostów: rosnące w rezerwatach i lasach gospodarczych (99 gat.-58%), tylko w rezerwatach (59-35%) i wyłącznie w lasach gospodarczych (12-7%). W Tab. 4 zestawiono wybrane, szczególnie cenne, gatunki rosnące w rezerwatach i lasach gospodarczych. Zbiorowiska leśne w rezerwatach w porównaniu z lasami gospodarczymi wyróżniają się zdecydowanie większym bogactwem bioty porostów, poszczególne gatunki osiągają w nich wyższe klasy frekwencji i większą możliwość wykorzystania pełniejszego zakresu amplitudy ekologicznej w odniesieniu do gatunków drzew. Analizowano występowanie porostów epifitycznych i epiksylicznych w zależności od stopnia antropogenicznych przekształceń zbiorowisk leśnych badanych rezerwatów. Skład gatunkowy porostów w rezerwatach (Tab. 4) wskazuje, że ich zbiorowiska leśne mogą być kwalifikowane jako regenerujące się lasy gospodarcze z tendencją do ujawniania się niektórych cech wyróżniających zbiorowiska leśne pochodzenia naturalnego. Uwzględniając wyniki badań z ostatnich lat wprowadzono zmiany w stanie zagrożenia porostów w Puszczy Kozienickiej w stosunku do wcześniejszego opracowania (CIEŚLIŃSKI 2003b). Wskaźnik zagrożenia nieznacznie zmniejszył się z 61,8% do 55,8% ogółu gatunków, ale nadal jest jednak wysoki (Tab. 5). W świetle przeprowadzonych badań obszary leśne Puszczy Kozienickiej, objęte ochroną rezerwatową, należy traktować jako ważną ostoję wielu rodzimych, typowo leśnych, rzadkich i zagrożonych w kraju, wyróżniające lasy o znacznym stopniu naturalności na Niżu Polski Środkowej. Tylko część tych gatunków rośnie w Puszczy Kozienickiej obficie i nie wykazuje objawów obniżenia żywotności. Większość z nich to organizmy rzadkie, tworzące małe, często izolowane populacje, wykazujące znamiona porostów zagrożonych lokalnie. System ochrony przyrody funkcjonujący w Puszczy Kozienickiej (15 rezerwatów przyrody, Kozienicki Park Krajobrazowy, Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Puszczy Kozienickiej, bardzo liczne pomniki przyrody i in.) stwarza możliwość trwania w czasie całej różnorodności gatunkowej porostów i innych grup organizmów. Duże znaczenie dla utrzymywania się przy życiu porostów wrażliwych na antropopresję wynika z zachowania i dużego nagromadzenia w zbiorowiskach leśnych Puszczy Kozienickiej sędziwych drzew, głównie dębów.
Porosty epifityczne w starych sadach w Dolinie Dolnej Wisły
STRESZCZENIE
Sady odgrywają dużą rolę jako lokalne regulatory warunków mikroklimatycznych w wybitnie odlesionym terenie. Jako miejsce wegetacji porostów oraz gniazdowania licznych gatunków ptaków, przyczyniają się do wzrostu bioróżnorodności terenu i stanowią bardzo cenny element lokalnych korytarzy ekologicznych. W związku z niską opłacalnością produkcji sadowniczej wiele starych sadów zostało zlikwidowanych, inne znikną w najbliższym czasie. Na terenie wybranych (30) starych sadów położonych w Dolinie Dolnej Wisły w granicach Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego, stwierdzono obecność 53 gatunków porostów epifitycznych oraz dwóch gatunków grzybów naporostowych. Najwięcej gatunków porostów stwierdzono na korze jabłoni – 47 i grusz – 30, najmniej – 7 – na korze czereśni. Na korze jabłoni dominują porosty o plechach skorupiastych, na pozostałych forofitach – listkowate. Do najbardziej interesujących należą m.in.: Bryoria vrangiana, Hypogymnia tubulosa, Melanohalea exasperatula, Opegrapha varia, Physcia dimidiata, Physconia distorta, P. perisidiosa, Tuckermannopsis chlorophylla, Usnea hirta i Vulpicida pinastri. W sadach położonych w strefie zboczowej występuje więcej taksonów porostów niż w sadach na wysoczyźnie i na dnie doliny. Najwięcej interesujących taksonów porostów występuje na korze jabłoni w sadach na dnie doliny. W wielu sadach wyraźnie widoczne są pozostałości po wiosennym malowaniach pni wapnem. Niektóre sady są traktowane jako ogrodzone pastwisko dla zwierząt gospodarskich; krowy i konie ocierając się o pnie, usuwają lub ograniczają rozwój plech porostów. Na ograniczenie wegetacji porostów w Dolinie Dolnej Wisły mogą mieć również wpływ zanieczyszczenia powietrza, zarówno pochodzenia lokalnego (Świecie, Chełmno i inne miasta) jak również nanoszone z większych odległości (z południa – Bydgoszcz i Toruń, z północy – Trójmiasto).
Zmiany szaty roślinnej rezerwatu Stara Buczyna w Rakowie po 44 latach
STRESZCZENIE
W latach 2006-2007 prowadzono badania flory i roślinności w rezerwacie Stara Buczyna koło Rakowa. Rezerwat utworzono dla ochrony fragmentu żyznej buczyny na krańcu naturalnego zasięgu buka. Podczas pierwszych badań geobotanicznych zbiorowisko leśne określono jako Melico-Fagetum. Po 14 latach zaklasyfikowano je jako grąd Querco-Carpinetum lathyretosum verni. Współczesne badania fitosocjologiczne wykazały, że obszar rezerwatu porasta wielowarstwowy las liściasty, który można zaliczyć do zespołu Tilio cordatae - Carpinetum betuli. Flora rezerwatu liczy obecnie 116 taksonów, w tym 112 taksonów roślin naczyniowych i 4 gatunki mchów. Z poprzednio notowanych gatunków nie potwierdzono obecności dwóch rzadkich – przytulii okrągłolistnej Galium rotundifolium i buławnika wielkokwiatowego Cephalanthera damasonium. Wykazano natomiast 49 taksonów roślin naczyniowych nowych dla rezerwatu. Zmiany jakie zaszły w roślinności rezerwatu są dwukierunkowe. Istniejący obecnie las reprezentuje regenerującą się fitocenozę grądową. Podlega ona synantropizacji spowodowanej ekspansją roślinnych gatunków inwazyjnych – czeremchy amerykańskiej Padus serotina i niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora. Głównym zadaniem rezerwatu nadal jest ochrona starodrzewu bukowego. Regenerująca się fitocenoza grądowa pozwala ponadto na obserwację zachodzących tu naturalnych procesów sukcesyjnych.
Pływak szerokobrzeżek Dytiscus latissimus LINNAEUS, 1758 (Coleoptera: Dytiscidae)
w Szumlesiu Królewskim na Pojezierzu Kaszubskim
STRESZCZENIE
W Szumlesiu Królewskim na Pojezierzu Kaszubskim (gmina Nowa Karczma, powiat kościerski), obserwowano w latach 2000-2006 pływaka szerokobrzeżka Dytiscus latissimus LINNAEUS,1758 (Coleoptera: Dytiscidae). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku owada w tym regionie. Pływak szerokobrzeżek jest prawnie chroniony w Polsce, jako gatunek narażony na wyginięcie (VU) umieszczony w polskiej czerwonej księdze zwierząt oraz na czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Objęty jest również postanowieniami Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej UE oraz wpisany na światową „czerwoną listę IUCN. Nowe stanowisko Dytiscus latissimus jest śródleśnym dystroficznym zbiornikiem wodnym, o powierzchni ok. 1 ha. Przy północnym brzegu kilkakrotnie obserwowano imagines (samce i samice) owada. Brzeg zbiornika charakteryzuje się skąpą roślinnością w strefie przybrzeżnej oraz lustrem wody pokrytym roślinnością o liściach unoszących się na wodzie. W niewielkim oddaleniu znajduje się torfowiskowa wyspa. Opisywane stanowisko Dytiscus latissimus znajduje się w obrębie planowanego obecnie Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 „Szumleś”, wyznaczonego dla ochrony ryby strzebli błotnej, a także omawianego gatunku owada.
Rozmieszczenie i liczebność ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax
w Ojcowskim Parku Narodowym w latach 2006 i 2007
STRESZCZENIE
Badania prowadzono w latach 2005-2007 na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego o powierzchni 21,46 km2 (Ryc. 1). W 2005 roku kontrolowano tylko południową część Parku o powierzchni 15,13 km2, natomiast w kolejnych latach badaniami objęto już cały teren Parku. W latach 2006 i 2007 stwierdzono łącznie 39 i 32 zajętych terytoriów lęgowych należących do 6 gatunków ptaków szponiastych Falconiformes: trzmielojada Pernis apivorus, myszołowa Buteo buteo, jastrzębia Accipiter gentilis, krogulca Accipiter nisus, pustułki Falco tinnunculus i kobuza Falco subbuteo (Tab. 1). Podczas badań zanotowano również 7 i 6 par kruka Corvus corax. W 2006 roku na terenie Parku stwierdzono występowanie 2 par trzmielojada, a zagęszczenie wyniosło 0,9 par/10 km2 powierzchni całkowitej oraz 1,3 par/10 km2 pow. leśnej. Terytoria lęgowe obu par znajdowały się w znacznej odległości od siebie (Ryc. 2A). Najliczniejszym gatunkiem Ojcowskiego Parku Narodowego był myszołów, który występował w liczbie 12 par lęgowych i zagęszczeniu 5,6 par/10 km2 pow. całkowitej oraz 7,8 par/10 km2 pow. leśnej, a rozmieszczenie jego terytoriów lęgowych było dość równomierne (Ryc. 2B). W Parku gniazdowało także 5 par jastrzębia, co dało zagęszczenie 2,3 par/10 km2 pow. całkowitej oraz 3,3 par/10 km2 pow. leśnej. Choć rozmieszczenie terytoriów lęgowych jastrzębia było dość równomierne, to jednak nie stwierdzono jego obecności w środkowej części Parku (Ryc. 3A). Podczas badań stwierdzono również 6 i 4 pary krogulca, co dało zagęszczenie 1,9-2,8 par/10 km2 pow. całkowitej oraz 2,6-3,9 par/10 km2 pow. leśnej, a wyraźne skupienie par stwierdzono w środkowej części Parku (Ryc. 3B). Pustułka, drugi pod względem liczebności ptak szponiasty Parku, gniazdowała w liczbie 13 i 11 par, co dało zagęszczenie 5,1-6,1 par/10 km2 pow. całkowitej oraz 7,2-8,5 par/10 km2 pow. leśnej. Większość stanowisk lęgowych znajdowała się w środkowej i północnej części Parku (Ryc. 4). W 2006 roku zanotowano także 1 parę lęgową kobuza (Ryc. 5A). Liczebność kruka na terenie Parku oszacowano na 7 i 6 par, co dało zagęszczenie 2,8-3,3 par/10 km2 pow. całkowitej oraz 3,9-4,6 par/10 km2 pow. leśnej, a rozmieszczenie jego terytoriów lęgowych było dość równomierne (Ryc. 5B). Gniazda ptaków szponiastych stwierdzono na 6 gatunkach drzew z 16 występujących na terenie Ojcowskiego PN, jednak większość gniazd znajdowała się na modrzewiu, buku i sośnie, które są jednocześnie gatunkami dominującymi w drzewostanach Parku. Występujące w Parku różnorodne formy skalne stanowiły doskonałe i bezpieczne miejsca lęgowe zarówno dla kruka jak i pustułki, która chętnie zakładała gniazda także w zabudowaniach na terenie Parku. Wszystkie znalezione gniazda myszołowa położone były w niewielkiej odległości od skraju lasu, średnio 86 m, natomiast jastrzębie budowały gniazda dalej od granicy lasu, średnio 254 m.
Zróżnicowanie mitochondrialnego DNA
oraz przepływ genów między populacjami łosia (Alces alces L.) w Dolinie Biebrzy i Puszczy Augustowskiej
STRESZCZENIE
Badania zmienności mitochondrialnego DNA u łosia, Alces alces z doliny Biebrzy (N = 39) i z Puszczy Augustowskiej (N = 21) wykazały występowanie 4 haplotypów mtDNA. W populacji łosia z Puszczy Augustowskiej stwierdzono, że tylko jeden osobnik miał specyficzny dla doliny Biebrzy haplotyp H1 (ŚWISŁOCKA i in. 2008), a pozostałe posiadały haplotypy: H2 (N = 14), H3 (N = 3) i H4 (N = 3). Różnorodność haplotypowa w tej populacji okazała się ponad dwukrotnie wyższa (h = 0,54), niż w populacji z bagien biebrzańskich, wyższa była również wartość różnorodności nukleotydowej (π = 0,7%). Haplotyp „biebrzański” (H1) jest swym zasięgiem ograniczony prawie wyłącznie do doliny Biebrzy, natomiast trzy pozostałe haplotypy (H2, H3, H4) stwierdzone w północno-wschodniej Polsce okazały się identyczne z opisanymi u łosi z Finlandii (haplotypy: Finland1, Finland2, Finland3). Wysoka wartość parametru Φ (0,674) wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie genetyczne w mtDNA między porównywanymi populacjami łosia z doliny Biebrzy i Puszczy Augustowskiej. Mała liczba migrantów (M = 0,24) sugeruje, że poziom przepływu genów między badanymi populacjami jest silnie ograniczony. Powyższe wyniki oraz bardzo ograniczony udział w Puszczy Augustowskiej łosi posiadających „biebrzański” haplotyp (H1) wskazują, że na stosunkowo małym obszarze północno-wschodniej Polski mogą występować silnie zróżnicowane populacje łosia, które kontaktują się ze sobą w znikomym stopniu. Wynik ten pozwala wstępnie odrzucić hipotezę sugerującą istnienie na dużą skalę zarówno cyklicznych (zimowych) migracji, jak też ekspansji łosi z ostoi biebrzańskiej do Puszczy Augustowskiej.
Obszary chronione a usługi środowiska – wybrane aspekty zagadnienia
STRESZCZENIE
Inspiracją do przygotowania niniejszego opracowania jest analiza polskiej i obcojęzycznej literatury dotyczącej ekonomicznej wartości środowiska przyrodniczego na obszarach chronionych. Zwraca się w niej uwagę przede wszystkim na podstawowe problemy wartości dóbr środowiska. W mniejszym stopniu odnosi się do kwestii usług środowiska, ich wartości i ekonomicznej wyceny. W opracowaniu autor przyjął założenie, iż usługi środowiska zachowują kapitał naturalny, więc ich wartość wymaga odrębnej analizy. Nowe ujęcie usług środowiska wymaga spojrzenia na nie poprzez pryzmat teorii różnorodności biologicznej. Jedynie w wyniku integracji wiedzy ekologicznej i ekonomicznej możliwe jest przeprowadzenie wnikliwej analizy usług środowiska na obszarach chronionych. Pod pojęciem usług środowiska należy rozumieć procesy ekologiczne, które zapewniają dostarczanie przez ekosystemy materii, energii i informacji potrzebnych do życia człowieka i biosfery. Rozwinięcie problematyki usług środowiska w teorii ekonomii wiąże się z uwzględnieniem przesłanek wynikających z termodynamiki systemów fizycznych (teoria entropii) i dynamicznej równowagi ekosystemów. Źródłami produkcji usług w ekosystemach są jego elementy zorganizowane w struktury. Usługi środowiska na obszarach chronionych można usystematyzować według czterech głównych grup: usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne; usługi regulacyjne i utylizacyjne; usługi przygotowania dla antropogenicznego wykorzystania; usługi informacyjne. Wielorakość znaczenia kapitału naturalnego jest powiązana nieodłącznie z poszukiwaniem sposobów wyceny usług środowiska. Wartościowe oszacowanie najczęściej jednak odzwierciedla wąski zakres usług świadczonych przez dany element środowiska. Jednostronne traktowanie zasobów prowadzi do minimalnego oszacowania jego wartości, np. wartość lasu byłaby nie większa niż wartość handlowa możliwej do pozyskania masy drewna. Trudnym zadaniem jest określenie wartości takich dóbr jak niezaburzony cykl hydrologiczny czy dynamiczna równowaga ekosystemu i jego usług względem innych ekosystemów. Według autora systematyka metod wyceny ekonomicznej usług środowiska powinna przedstawiać się następująco: metody pośredniego wartościowania, metoda bezpośredniego wartościowania, metoda analizy wydajności dostarczania materii organicznej. Należy stwierdzić, że problematyka zachowania usług środowiska na obszarach chronionych niesie dla teorii ekonomii i zarządzania wiele konsekwencji. Szczególnie ważna jest wycena usług środowiska przyrodniczego, zarówno po stronie nakładów, jak i efektów widzianych przez pryzmat eksploatacji i degradacji różnorodności biologicznej. |
