„PNRP” 37(2) – 2018 r.

Zamieranie jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.)
w obszarze ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Globalne zmiany klimatu oraz zanieczyszczenia środowiska zwiększają podatność drzew na działania patogenów. W efekcie obserwuje się zamieranie drzew oraz całych drzewostanów. Zamieranie jesionów (Fraxinus excelsior) jest obserwowane od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Pierwsze doniesienia o masowym zamieraniu jesionów pochodzą z północno-wschodniej Polski, skąd zjawisko rozprzestrzeniało się na teren całej Europy. Celem naszych badań było określenie przebiegu oraz zaawansowania zjawiska zamierania jesionów w Białowieskim Parku Narodowym. Badania były prowadzone w obszarze ochrony ścisłej na dwóch typach powierzchni. (1) Cztery powierzchnie strukturalne (0,6-1 ha), na których odnotowywaliśmy pierśnice wszystkich żywych jesionów w latach 1990, 1998, 2002-2005, 2009 i 2016. Powierzchnie położone były na dwóch typach siedliskowych lasu: lesie wilgotnym (LW13 i LW14) i olsie jesionowym (OLJ21 i OLJ38). (2) Dziewięćdziesiąt pięć powierzchni kołowych (każda o pow. 400 m²) zlokalizowanych było na pięciu typach siedliskowych lasu, na których w latach 1999 oraz 2009 przeprowadzono pomiar pierśnic wszystkich żywych jesionów. W trakcie 26 lat liczba jesionów na powierzchniach strukturalnych zmniejszyła się o 82-98%. Istotne różnice w intensywności zamierania jesionów odnotowano pomiędzy najwilgotniejszymi typami siedliskowymi lasu na których występował jesion: olsie typowym oraz lesie mieszanym bagiennym, a mniej uwilgotnionym lasem wilgotnym. W 2016 roku jesiony w warstwie podrostu były obecne na jednej (z czterech badanych) powierzchni strukturalnej (25 drzew/ha). Wnioskujemy, że niekorzystne warunki środowiska takie jak opadający poziom wód gruntowych oraz intensywne zgryzanie mogą ograniczać rozwój młodego pokolenia jesionów i w konsekwencji wpływać na funkcjonowanie całego ekosystemu.

Ichtiofauna jeziora Wigry (Ploso Szyja)

STRESZCZENIE

Celem artykułu było przedstawienie składu gatunkowego i struktury ilościowej ichtiofauny jeziora Wigry (Wigierski Park Narodowy). Charakterystyka zespołu ryb została przeprowadzona na podstawie standardowych połowów wykonanych w końcu lata 2017 r. W płytkich strefach Plosa Szyja połowy ryb wykonano zestawem sieci dennych, a w głębszej strefie również przy użyciu sieci pelagicznej. Na podstawie połowów przeprowadzonych w jeziorze stwierdzono różnorodną gatunkowo i obfitą pod względem ilościowym ichtiofaunę. Łącznie stwierdzono 14 gatunków ryb, należących do siedmiu rodzin i czterech grup rozrodczych. Najwięcej gatunków należało do rodzin Cyprinidae i Percide, odpowiednio siedem i dwa gatunki. Analiza wskaźnika względnej ważności wykazała, że okoń (Perca fluviatilis) z udziałem 57,5% był najważniejszym gatunkiem w zespole ryb, a wzdręga (Scardinius erythrophthalmus) z udziałem 10,5% drugim co do ważności. W trakcie połowów złowiono prawie 40 kg ryb. Pod względem wagowym największy udział miały P. fluviatilis i S. erythrophthalmus odpowiednio stanowiąc 29,5 oraz 15,4% całkowitej biomasy ryb. Znaczący udział wagowy wynoszący 14,4% miała również sielawa (Coregonus albula). Pod względem ilościowym w połowach dominował P. fluviatilis stanowiąc 68,1% całkowitej ilości złowionych ryb (1710). Kolejnymi gatunkami pod względem liczbowym były jazgarz (Gymnocephalus cernuus) oraz krąp (Blicca bjoerkna) z udziałem odpowiednio 11,2% oraz 6,4%. Spośród odnotowanych gatunków dwa podlegają ochronie gatunkowej, a cztery posiadają status narażonych na wyginięcie (VU).

Herpetofauna Ostoi Sieradowickiej

STRESZCZENIE

Obserwacje były prowadzone w latach 2016-2018 na terenie obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Ostoja Sieradowicka. Położony w północnej części województwa świętokrzyskiego OZW Ostoja Sieradowicka utworzony został w celu ochrony północno-zachodniej części dawnej Puszczy Świętokrzyskiej (Płaskowyż Suchedniowski i Pasmo Sieradowickie). Zajmuje powierzchnię 7.847,37 ha, obejmując m.in. 3 rezerwaty przyrody: „Góra Sieradowska" (198 ha), „Wykus" (53 ha) i „Kamień Michniowski" (11 ha). Ostoja jest bardzo zróżnicowana przyrodniczo, zwłaszcza geologicznie. Łagodne wzgórza porastają zwykle lasy. Teren Ostoi obejmuje zbiorowiska leśne (95% powierzchni), łąkowe i użytki rolne.
Występowanie płazów i gadów obserwowano w różnych biotopach, obejmujących lasy, łąki i zbiorniki wodne. Badania objęły określenie występowania herpetofauny oraz ustalenie zagrożeń i warunków ochrony. Stwierdzono 11 gatunków płazów i 5 gatunków gadów na 21 stanowisk badawczych. Stwierdzono występowanie następujących gatunków: traszka górska Ichthyosaura alpestris Laur., traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., traszka grzebieniasta Triturus cristatus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha zielona Bufotes viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., żaba wodna Pelophylax esculentus L., żaba jeziorkowa Pelophylax lessonae Cam., żaba śmieszka Pelophylax ridibundus Pall., żaba moczarowa Rana arvalis Nilss., żaba trawna Rana temporaria L., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i żmija zygzakowata Vipera berus L. (Ryc. 1 i 2, Tab. 1).
Głównymi zagrożeniami są: wysychanie zbiorników, zanieczyszczenia wód, nadmierna penetracja i podpalenia. Stwierdzono również, że drogi Parku przecinają szlaki migracji zwierząt. Zwierzętami najczęściej rozjeżdżanymi były płazy.

Herpetofauna Wzgórz Chęcińsko-Kieleckich

STRESZCZENIE

Obserwacje prowadzone były w latach 2015-2018 na terenie obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie. Położony w centralnej części województwa świętokrzyskiego OZW Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie utworzony został w celu ochrony zachodniej części dawnej Puszczy Świętokrzyskiej (Wzgórza Łopuszańskie, Pasmo Przedborsko-Małogoskie, Pogórze Szydłowskie oraz Góry Świętokrzyskie). Zajmuje powierzchnię 7.847,37 ha, obejmując m.in. 9 rezerwatów przyrody: Milechowy" (134 ha), „Biesak-Białogon" (13 ha), „Góra Zelejowa" (67 ha), „Góra Żakowa" (51 ha), „Góra Miedzianka" (25 ha), „Jaskinia Raj" (8 ha), „Chelosiowa Jama" (26 ha), „Moczydło" (16 ha) i „Góra Rzepka" (9 ha). Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie są bardzo zróżnicowane przyrodniczo, zwłaszcza geologicznie. Łagodne wzgórza zajmują zwykle lasy. Teren OZW obejmuje zbiorowiska leśne, łąkowe i użytki rolne.
Występowanie płazów i gadów obserwowano w różnych biotopach, obejmujących lasy, łąki i zbiorniki wodne. Badania objęły określenie występowania herpetofauny oraz ustalenie zagrożeń i warunków ochrony. Stwierdzono 14 gatunków płazów i 6 gatunków gadów na 22 stanowiskach badawczych. Stwierdzono występowanie następujących gatunków: traszka górska Ichthyosaura alpestris Laur., traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., traszka grzebieniasta Triturus cristatus Laur., kumak nizinny Bombina bombina L., grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha paskówka Epidalea calamita Laur., ropucha zielona Bufotes viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., żaba wodna Pelophylax esculentus L., żaba jeziorkowa Pelophylax lessonae Cam., żaba śmieszka Pelophylax ridibundus Pall., żaba moczarowa Rana arvalis Nilss., żaba trawna Rana temporaria L., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L., gniewosz plamisty Coronella austriaca Laur. i żmija zygzakowata Vipera berus L. (Ryc. 1 i 2, Tab. 1).
Głównymi zagrożeniami są: przemysł surowców skalnych (tzw. „Białe Zagłębie"), wysychanie zbiorników, zanieczyszczenia wód, nadmierna penetracja i podpalenia. Przez obszar OZW przebiega wiele ruchliwych dróg (m.in. krajowa 7 oraz wojewódzkie 762, 763 i 728), stąd do najważniejszych problemów należy zabijanie migrujących płazów przez samochody.

Nietoperze Bolimowskiego Parku Krajobrazowego
i terenów otaczających 

STRESZCZENIE

Chiroptrofaunę Bolimowskiego Parku Krajobrazowego i terenów otaczających (Ryc. 1) badano w ciągu kilku ostatnich dekad, z nasileniem w latach 2003-2004 oraz 2015-2017. W tej pracy podsumowano i analizowano zebrane dotąd dane publikowane i niepublikowane. Ogółem stwierdzono 14 gatunków dla 13 potwierdzono rozród (obecność karmiących samic i osobników juwenilnych). Do często notowanych i dominujących liczebnie nietoperzy należały: mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula, gacek brunatny Plecotus auritus i mopek Barbastella barbastellus, podczas gdy nocek duży Myotis myotis, nocek wąsatek M. mystacinus, nocek Brandta M. brandtii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus i borowiaczek Nyctalus leisleri były rzadko notowane. Znaczną część danych uzyskano w wyniku odłowów nietoperzy w sieci ustawiane w różnych środowiskach leśnych. Gatunkami najczęściej łowionymi nad leśnymi drogami były gacki brunatne i borowce wielkie, a w pobliżu zbiorników wodnych - borowce wielkie i nocki rude Myotis daubentonii (Tab. 1). Stosunkowo niewiele danych zebrano na temat nietoperzy w budynkach (Tab. 2). Przynajmniej pięć gatunków tworzyło w nich kolonie rozrodcze w rejonie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (nocek duży, nocek Natterera Myotis nattereri, mroczek późny, karlik większy Pipistrellus nathusii i gacek brunatny). Znaleziono zimowiska sześciu gatunków nietoperzy zlokalizowane w małych przydomowych piwnicach i militarnych schronach. W zimowych schronieniach najczęstszy i najliczniejszy był gacek brunatny (ponad 60% osobników) (Tab. 3). Analizy diety sów na tym terenie wykazały obecność dziewięciu gatunków nietoperzy, w tym nocka Brandta, mroczka posrebrzanego (Tab. 4) oraz nocka dużego. Bolimowski Park Krajobrazowy wraz z otoczeniem jest ważnym miejscem dla nietoperzy. Prawdopodobnie w tej części Polski, która jest silnie odlesiona, zespół nietoperzy tego terenu jest stosunkowo cenny i pod tym względem porównywalny z tymi, które zasiedlają inne większe kompleksy leśne (Ryc. 1).

Udział parków narodowych
w ochronie siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000

STRESZCZENIE

Celem opracowania jest przedstawienie hierarchizacji parków narodowych w oparciu o kryteria wynikające ze standardowych formularzy danych. Analizie została poddana liczba przedmiotów ochrony wynikających z dyrektywy ptasiej i siedliskowej o ocenie A, B lub C. Siedliska i gatunki oznaczone w SDF jako D nie są przedmiotem ochrony danego obszaru Natura 2000, dlatego też nie uwzględnione zostały w analizie. Przedstawiona charakterystyka pozwoliła ustalić hierarchię parków narodowych wśród najcenniejszych obiektów przyrodniczych, które w pierwszej kolejności zasługują na zabezpieczenie i ochronę, a także pozwoliła zweryfikować poglądy na temat obszarów najbardziej cennych.

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Nowe stanowiska podrzenia żebrowca Blechnum spicant (L.) ROTH
w Nadleśnictwie Zagnańsk (Wyżyna Kielecka)

STRESZCZENIE

Podrzeń żebrowiec jest zimozieloną paprocią o dwupostaciowych liściach. W Polsce gatunek występuje głównie w górach, na niżu spotykany jest na rozproszonych stanowiskach. Paproć związana jest gównie z borami ze związku Piceion abietis. W Polsce Blechnum spicant podlega ochronie gatunkowej, na Wyżynie Małopolskiej uważany jest za gatunek zagrożony wyginięciem (kategoria CR).
W latach 2014-2016 na Płaskowyżu Suchedniowskim i w Górach Świętokrzyskich (Wyżyna Kielecka) znaleziono pięć nowych stanowisk Blechnum spicant. Nowe stanowiska zlokalizowane są w dwóch kwadratach ATPOL - EE63 oraz EE64. Gatunek występował w zbiorowiskach leśnych z udziałem jodły w drzewostanie. Odkryte populacje liczyły od jednego do czterech osobników. Najczęściej były to rośliny w fazie wegetatywnej. Potencjalnym źródłem zagrożenia dla podrzenia żebrowca mogą być prace związane z prowadzeniem gospodarki leśnej.