Strona g³ówna
Znaczenie BPN dla nauki

BPN jako obiekt badawczy |
![]() |
Bia³owieski Park Narodowy chroni najlepiej zachowane lasy nizinne Europy w strefie lasów li¶ciastych i mieszanych (boreonemoralnej). S± to lasy pochodzenia naturalnego o cechach lasów pierwotnych. Znaczenie Bia³owieskiego Parku Narodowego jako obiektu badawczego polega na:
Dr in¿. Czes³aw Oko³ów
Znaczenie Bia³owieskiego Parku Narodowego dla nauki Pierwsze wzmianki o przyrodzie datuj± siê na prze³om XVIII i XIX wieku. S± to fragmentaryczne notatki i krótkie relacje z wyjazdów do Puszczy Bia³owieskiej. Dotycz± one g³ównie sk³adu gatunkowego ro¶lin, wybranych gromad owadów, jak równie¿ ¿ubrów i danych monograficznych na temat Puszczy. Na prze³omie XIX i XX wieku zosta³y opublikowane stosunkowo dok³adne informacje o historii puszczy, jak równie¿ opis drzewostanów. Bardziej szczegó³owa inwentaryzacja flory rozpoczê³a siê pod koniec XIX wieku - obejmowa³a ro¶liny naczyniowe i zarodnikowe. Na pocz±tku XX wieku prowadzone by³y badania dotycz±ce biologii i ekologii ¿ubra, poniewa¿ gatunek by³ uwa¿any za zagro¿ony wyginiêciem. W 1921 roku powsta³o le¶nictwo, które zosta³o wydzielone z gospodarki le¶nej. To zapocz±tkowa³o systematyczn± i bardziej intensywn± inwentaryzacjê poszczególnych grup organizmów tworz±c podstawy dla badañ nad ekologi±. Pierwszy Dyrektor Rezerwatu, przekszta³conego w 1932 roku w park narodowy, prof. J. Paczoski bada³ ró¿norodno¶æ i sk³ad ro¶linno¶ci le¶nej oraz stworzy³ podstawê dla nowej ga³êzi nauki nazywanej fitosocjologi±. Wyniki jego obserwacji stworzy³y podstawê dla nowoczesnej klasyfikacji typów lasów. Opublikowa³ monografiê „Lasy Bia³owie¿y”. Inny Dyrektor parku, prof. J.J. Karpiñski, skoncentrowa³ swoje badania nad faun± i ekologi± kornika, który wed³ug powszechnie panuj±cego przekonania, jest jedn± z g³ównych si³ napêdowych zmian w naturalnym ekosystemie le¶nym. W 1936 roku zosta³y za³o¿one pierwsze sta³e powierzchnie badawcze, na których monitorowane by³y zmiany struktury przestrzennej i sk³adu gatunkowego. Pod koniec lat 40-ch XX wieku prof. A. Dehnel opisa³ zjawisko zmian parametrów szkieletów ryjówek jako rezultat sezonowych zmian klimatu. Prowadzono tu badania produktywno¶ci zbiorowisk le¶nych i wtórnej produktywno¶ci ma³ych ssaków. Obecnie prowadzonych jest oko³o 70 projektów badawczych rocznie, a wiêkszo¶æ z nich to projekty d³ugoterminowe. Od ponad 10 lat istnieje sieæ schematycznie rozmieszczonych powierzchni badawczych, na których prowadzona jest szczegó³owa inwentaryzacja wszystkich stoj±cych drzew, zarówno martwych jak i ¿ywych, pomiary powalonych drzew. Wyniki w porównaniu z danymi uzyskanymi podczas inwentaryzacji w latach 50-ch i 90-ch XX wieku pokazuj± g³ówne zmiany w sk³adzie procentowych gatunków w drzewostanach. Wiemy, ¿e ¶wierk zajmowa³ ponad 25% powierzchni w puszczy, w latach 90-ch – 16,6%, a obecnie waha siê miêdzy 5 – 8%. Procent powierzchni dêbu pozostaje na tym samym poziomie 19%. Inne gatunki, takie jak lipa i grab, zwiêkszaj± procent powierzchni do 30%. Zmniejszaj±cy siê udzia³ ¶wierka jest bezpo¶rednio spowodowany przez intensywniejsze i czêste gradacje kornika. Jednak koniecznie nale¿y mieæ na uwadze, ¿e gradacje kornika s± czynnikiem wtórnym, poniewa¿ kornik atakuje drzewa, które s± ju¿ os³abione przez inne czynniki, takie jak d³ugie okresy suszy, silne wiatry, które ³ami± lub powalaj± drzewa, wysokie temperatury lub obni¿anie siê poziomu wód gruntowych. Sta³y monitoring poziomu wód gruntowych prowadzony od po³owy lat 80-ch wykaza³, ¿e poziom wód gruntowych systematycznie spada. W siedliskach bagiennych spad³ on o kilkana¶cie centymetrów, podczas gdy w siedliskach ¶wie¿ych i wilgotnych spad³ o 40 cm. Dynamika poziomu wód gruntowych w Puszczy Bia³owieskiej jest kszta³towana g³ównie przez ilo¶æ i roczny rozk³ad opadów atmosferycznych, jak równie¿ przez temperaturê powietrza, która wp³ywa na intensywno¶æ parowania. Analiza opadów atmosferycznych w trakcie ostatnich czterech dekad nie wykaza³a znacznych zmian, ale temperatura podczas pierwszej po³owy roku wzros³a o 2,7ºC. To doprowadzi³o do zmian w fenologii. Od 1964 roku, na obszarze ochrony ¶cis³ej, monitorowane by³y daty zakwitania wybranych gatunków ro¶lin. Analiza obserwacji wykaza³a, ¿e wiêkszo¶æ gatunków kwitn±cych wiosn± rozkwita od 12 do 14 dni wcze¶niej ni¿ pó³ wieku temu. Zmiany klimatyczne, w szczególno¶ci rozk³ad temperatur i opadów atmosferycznych, wp³ywaj± na intensywno¶æ wykorzystywania poszczególnych typów siedlisk le¶nych przez ¿ubry. W suchych latach zwierzêta czê¶ciej s± obserwowane w olsach, podczas gdy w latach mokrych wzrasta wykorzystanie drzewostanów iglastych. Podejrzewa siê równie¿, ¿e wysoka ¶miertelno¶æ skrzeku p³azów, do 80% zarodków, obserwowana w ostatnich latach jest skutkiem zmian klimatycznych. Ponad 30 lat temu za³o¿ono powierzchnie badawcze na opuszczonych ³±kach, granicz±cych z obszarem ochrony ¶cis³ej. Zaobserwowano przestrzenn± dynamikê populacji i zmiany w sk³adzie gatunkowym zbiorowisk ro¶linnych. To doprowadzi³o do opisania mechanizmu sukcesji i ró¿nych dróg powrotu lasu do dolin rzek, sk±d zosta³ on usuniêty dwa wieki wcze¶niej. Istnieje kilka sta³ych powierzchni badawczych wykorzystywanych przez ornitologów od ponad 35 lat. Zespó³ pracowników naukowych monitoruje sk³ad gatunków, zagêszczenie i sukces rozrodczy ptaków, jak równie¿ ekologiê i zachowanie wybranych gatunków, w szczególno¶ci tych zwi±zanych z siedliskami starych drzewostanów. 74 gatunki ptaków gniazdowa³y na 33-hektarowej powierzchni lasu w ponad 30-letnim okresie. Lista gatunków, na których skupia siê uwaga naukowców zawiera wiele gatunków, ale przede wszystkim to dziêcio³ bia³ogrzbiety, dziêcio³ trójpalczasty i mucho³ówka bia³oszyja, których wystêpowanie jest zdeterminowane obecno¶ci± martwych drzew. D³ugoterminowe badania zagêszczeñ dziêcio³ów pokaza³y, ¿e najwiêksze zagêszczenie jest na obszarze ochrony ¶cis³ej parku, mniejsze zagêszczenia s± obserwowane w rezerwatach przyrody, gdzie gospodarka le¶na jest ograniczona, a najmniejsze zagêszczenia s± stwierdzone w zagospodarowanych czê¶ciach puszczy. Jest to pozytywnie skorelowane z ilo¶ci± martwego drewna. Wyniki obserwacji ornitologicznych na obszarze ochrony ¶cis³ej parku znacz±co ró¿ni± siê od tych z innych kompleksów le¶nych poddanych ludzkiej ingerencji, ale s± zbie¿ne z wynikami uzyskanymi z lasów tropikalnych. Podstawowe cechy awifauny parku to g³ównie wysoka ró¿norodno¶æ gatunków, niskie zagêszczenia i wysoka presja drapie¿ników. To s± cechy typowe dla lasów pierwotnych, bez wzglêdu na strefê klimatyczn± i mog± zostaæ u¿ywane jako wska¼niki dojrza³o¶ci lasu i braku ingerencji cz³owieka. Na pocz±tku lat 90-ch na terenie Bia³owieskiego Parku Narodowego rozpoczêto realizacjê pionierskiego projektu badawczego nad naturaln± populacj± rysia z wykorzystaniem telemetrii. Zastosowanie nowej technologii umo¿liwi³o badania ekologii i zachowania tego rzadkiego i zagro¿onego wyginiêciem w jego naturalnym ¶rodowisku gatunku. Jednym z zaskakuj±cych wyników by³ area³ osobniczy jednego zwierzêcia, który jak siê okaza³o by³ du¿o wiêkszy ni¿ obszar ochrony ¶cis³ej. Realizowano równie¿ projekt badawczy nad wilkami z wykorzystaniem radiotelemetrii, dziêki któremu poznano przestrzenn± strukturê populacji, jak równie¿ wp³yw du¿ych drapie¿ników na populacjê zwierz±t kopytnych. Puszcza Bia³owieska ma du¿e znaczenie dla badañ nad bioró¿norodno¶ci± lasów naturalnych o charakterze pierwotnym, nie poddanych gospodarczej eksploatacji, szczególnie w odniesieniu do bezkrêgowców saproksylicznych i grzybów. Jest to modelowy obszar dla studiowania biologii i ekologii organizmów zwi±zanych z martwym i rozk³adaj±cym siê drewnem. Program badawczy prowadzony w latach 90-ch na obszarze 144 ha da³ informacjê o prawie 2 000 gatunków ro¶lin zarodnikowych i grzybów, w tym o 1400 gatunkach grzybów. Ostateczna liczba gatunków jest nadal otwarta i ka¿dego roku na tym obszarze odnotowuje siê obecno¶æ kilku nowych gatunków bezkrêgowców i grzybów.
dr Renata Krzy¶ciak-Kosiñska
|