Strona główna 
Znaczenie BPN dla nauki
Znaczenie BPN dla nauki | BPN jako obiekt badawczy |
|
|
Białowieski Park Narodowy chroni najlepiej zachowane lasy nizinne Europy w strefie lasów liściastych i mieszanych (boreonemoralnej). Są to lasy pochodzenia naturalnego o cechach lasów pierwotnych. Znaczenie Białowieskiego Parku Narodowego jako obiektu badawczego polega na:
Dr inż. Czesław Okołów
Znaczenie Białowieskiego Parku Narodowego dla nauki Pierwsze wzmianki o przyrodzie datują się na przełom XVIII i XIX wieku. Są to fragmentaryczne notatki i krótkie relacje z wyjazdów do Puszczy Białowieskiej. Dotyczą one głównie składu gatunkowego roślin, wybranych gromad owadów, jak również żubrów i danych monograficznych na temat Puszczy. Na przełomie XIX i XX wieku zostały opublikowane stosunkowo dokładne informacje o historii puszczy, jak również opis drzewostanów. Bardziej szczegółowa inwentaryzacja flory rozpoczęła się pod koniec XIX wieku - obejmowała rośliny naczyniowe i zarodnikowe. Na początku XX wieku prowadzone były badania dotyczące biologii i ekologii żubra, ponieważ gatunek był uważany za zagrożony wyginięciem. W 1921 roku powstało leśnictwo, które zostało wydzielone z gospodarki leśnej. To zapoczątkowało systematyczną i bardziej intensywną inwentaryzację poszczególnych grup organizmów tworząc podstawy dla badań nad ekologią. Pierwszy Dyrektor Rezerwatu, przekształconego w 1932 roku w park narodowy, prof. J. Paczoski badał różnorodność i skład roślinności leśnej oraz stworzył podstawę dla nowej gałęzi nauki nazywanej fitosocjologią. Wyniki jego obserwacji stworzyły podstawę dla nowoczesnej klasyfikacji typów lasów. Opublikował monografię „Lasy Białowieży”. Inny Dyrektor parku, prof. J.J. Karpiński, skoncentrował swoje badania nad fauną i ekologią kornika, który według powszechnie panującego przekonania, jest jedną z głównych sił napędowych zmian w naturalnym ekosystemie leśnym. W 1936 roku zostały założone pierwsze stałe powierzchnie badawcze, na których monitorowane były zmiany struktury przestrzennej i składu gatunkowego. Pod koniec lat 40-ch XX wieku prof. A. Dehnel opisał zjawisko zmian parametrów szkieletów ryjówek jako rezultat sezonowych zmian klimatu. Prowadzono tu badania produktywności zbiorowisk leśnych i wtórnej produktywności małych ssaków. Obecnie prowadzonych jest około 70 projektów badawczych rocznie, a większość z nich to projekty długoterminowe. Od ponad 10 lat istnieje sieć schematycznie rozmieszczonych powierzchni badawczych, na których prowadzona jest szczegółowa inwentaryzacja wszystkich stojących drzew, zarówno martwych jak i żywych, pomiary powalonych drzew. Wyniki w porównaniu z danymi uzyskanymi podczas inwentaryzacji w latach 50-ch i 90-ch XX wieku pokazują główne zmiany w składzie procentowych gatunków w drzewostanach. Wiemy, że świerk zajmował ponad 25% powierzchni w puszczy, w latach 90-ch – 16,6%, a obecnie waha się między 5 – 8%. Procent powierzchni dębu pozostaje na tym samym poziomie 19%. Inne gatunki, takie jak lipa i grab, zwiększają procent powierzchni do 30%. Zmniejszający się udział świerka jest bezpośrednio spowodowany przez intensywniejsze i częste gradacje kornika. Jednak koniecznie należy mieć na uwadze, że gradacje kornika są czynnikiem wtórnym, ponieważ kornik atakuje drzewa, które są już osłabione przez inne czynniki, takie jak długie okresy suszy, silne wiatry, które łamią lub powalają drzewa, wysokie temperatury lub obniżanie się poziomu wód gruntowych. Stały monitoring poziomu wód gruntowych prowadzony od połowy lat 80-ch wykazał, że poziom wód gruntowych systematycznie spada. W siedliskach bagiennych spadł on o kilkanaście centymetrów, podczas gdy w siedliskach świeżych i wilgotnych spadł o 40 cm. Dynamika poziomu wód gruntowych w Puszczy Białowieskiej jest kształtowana głównie przez ilość i roczny rozkład opadów atmosferycznych, jak również przez temperaturę powietrza, która wpływa na intensywność parowania. Analiza opadów atmosferycznych w trakcie ostatnich czterech dekad nie wykazała znacznych zmian, ale temperatura podczas pierwszej połowy roku wzrosła o 2,7ºC. To doprowadziło do zmian w fenologii. Od 1964 roku, na obszarze ochrony ścisłej, monitorowane były daty zakwitania wybranych gatunków roślin. Analiza obserwacji wykazała, że większość gatunków kwitnących wiosną rozkwita od 12 do 14 dni wcześniej niż pół wieku temu. Zmiany klimatyczne, w szczególności rozkład temperatur i opadów atmosferycznych, wpływają na intensywność wykorzystywania poszczególnych typów siedlisk leśnych przez żubry. W suchych latach zwierzęta częściej są obserwowane w olsach, podczas gdy w latach mokrych wzrasta wykorzystanie drzewostanów iglastych. Podejrzewa się również, że wysoka śmiertelność skrzeku płazów, do 80% zarodków, obserwowana w ostatnich latach jest skutkiem zmian klimatycznych. Ponad 30 lat temu założono powierzchnie badawcze na opuszczonych łąkach, graniczących z obszarem ochrony ścisłej. Zaobserwowano przestrzenną dynamikę populacji i zmiany w składzie gatunkowym zbiorowisk roślinnych. To doprowadziło do opisania mechanizmu sukcesji i różnych dróg powrotu lasu do dolin rzek, skąd został on usunięty dwa wieki wcześniej. Istnieje kilka stałych powierzchni badawczych wykorzystywanych przez ornitologów od ponad 35 lat. Zespół pracowników naukowych monitoruje skład gatunków, zagęszczenie i sukces rozrodczy ptaków, jak również ekologię i zachowanie wybranych gatunków, w szczególności tych związanych z siedliskami starych drzewostanów. 74 gatunki ptaków gniazdowały na 33-hektarowej powierzchni lasu w ponad 30-letnim okresie. Lista gatunków, na których skupia się uwaga naukowców zawiera wiele gatunków, ale przede wszystkim to dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł trójpalczasty i muchołówka białoszyja, których występowanie jest zdeterminowane obecnością martwych drzew. Długoterminowe badania zagęszczeń dzięciołów pokazały, że największe zagęszczenie jest na obszarze ochrony ścisłej parku, mniejsze zagęszczenia są obserwowane w rezerwatach przyrody, gdzie gospodarka leśna jest ograniczona, a najmniejsze zagęszczenia są stwierdzone w zagospodarowanych częściach puszczy. Jest to pozytywnie skorelowane z ilością martwego drewna. Wyniki obserwacji ornitologicznych na obszarze ochrony ścisłej parku znacząco różnią się od tych z innych kompleksów leśnych poddanych ludzkiej ingerencji, ale są zbieżne z wynikami uzyskanymi z lasów tropikalnych. Podstawowe cechy awifauny parku to głównie wysoka różnorodność gatunków, niskie zagęszczenia i wysoka presja drapieżników. To są cechy typowe dla lasów pierwotnych, bez względu na strefę klimatyczną i mogą zostać używane jako wskaźniki dojrzałości lasu i braku ingerencji człowieka. Na początku lat 90-ch na terenie Białowieskiego Parku Narodowego rozpoczęto realizację pionierskiego projektu badawczego nad naturalną populacją rysia z wykorzystaniem telemetrii. Zastosowanie nowej technologii umożliwiło badania ekologii i zachowania tego rzadkiego i zagrożonego wyginięciem w jego naturalnym środowisku gatunku. Jednym z zaskakujących wyników był areał osobniczy jednego zwierzęcia, który jak się okazało był dużo większy niż obszar ochrony ścisłej. Realizowano również projekt badawczy nad wilkami z wykorzystaniem radiotelemetrii, dzięki któremu poznano przestrzenną strukturę populacji, jak również wpływ dużych drapieżników na populację zwierząt kopytnych. Puszcza Białowieska ma duże znaczenie dla badań nad bioróżnorodnością lasów naturalnych o charakterze pierwotnym, nie poddanych gospodarczej eksploatacji, szczególnie w odniesieniu do bezkręgowców saproksylicznych i grzybów. Jest to modelowy obszar dla studiowania biologii i ekologii organizmów związanych z martwym i rozkładającym się drewnem. Program badawczy prowadzony w latach 90-ch na obszarze 144 ha dał informację o prawie 2 000 gatunków roślin zarodnikowych i grzybów, w tym o 1400 gatunkach grzybów. Ostateczna liczba gatunków jest nadal otwarta i każdego roku na tym obszarze odnotowuje się obecność kilku nowych gatunków bezkręgowców i grzybów.
dr Renata Krzyściak-Kosińska
|
