„PNRP” 38(3-4) – 2019 r.

Dynamika występowania gatunków obcego pochodzenia
na stałych powierzchniach badawczych
w Kampinoskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Gatunki obce roślin naczyniowych stanowią coraz większe zagrożenie dla zbiorowisk roślinnych. Jednym z najważniejszych celów parków narodowych jest zachowanie i odtwarzanie różnorodności biologicznej. Wymaga to prowadzenia monitoringu, a często również aktywnej eliminacji gatunków obcych ze środowiska. Celem przeprowadzonych badań była ocena zmian w frekwencji gatunków obcych roślin naczyniowych na 52 powierzchniach monitoringowych, zlokalizowanych w najważniejszych zbiorowiskach roślinnych Kampinoskiego Parku Narodowego. Badania terenowe przeprowadzono w sezonach wegetacyjnych lat 2001, 2007, 2012 i 2018. Odnotowano obecność łącznie dziewięciu obcych zadomowionych gatunków inwazyjnych oraz ośmiu obcych gatunków zadomowionych nie uznanych za inwazyjne. W obrębie powierzchni zlokalizowanych na pasach wydmowych odnotowano nieco mniejsze frekwencje gatunków obcych. Gatunki obce uznane za inwazyjne występowały z niewielką częstością w latach 2001-2012. W 2018 roku odnotowano trzykrotny wzrost ich frekwencji. Wskazuje to na ich dalsze rozprzestrzenianie się na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego. Wśród nich najwyższy przyrost stanowisk odnotowano dla czeremchy amerykańskiej Padus serotina, dębu czerwonego Quercus robur, niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora oraz nawłoci późnej Solidago gigantea. Ponadto w 2018 roku odnotowano obecność nie podawanego wcześniej z terenu Puszczy Kampinoskiej erechtitesa jastrzębcowatego Erechtites hieraciifolia. Gatunki obce zadomowione nie uznane za inwazyjne nie wykazywały wyraźnej tendencji do ekspansji. Pomimo stwierdzenia niemal podwojenia częstości gatunków obcych na powierzchniach monitoringu pomiędzy latami 2012 i 2018, ich łączna częstość pozostaje niewielka (średnio 0,44 gatunku na powierzchnię monitoringu). Jednak z powodu rosnącej presji turystycznej oraz zaciskającego się dookoła Kampinoskiego Parku pasa zabudowy podmiejskiej, presja ze strony gatunków obcych najprawdopodobniej będzie się zwiększać.

Ważki (Odonata)
rezerwatu przyrody „Jezioro Obradowskie"
(Polesie Zachodnie)

STRESZCZENIE

Rezerwat „Jezioro Obradowskie" koło Parczewa w województwie lubelskim (Polska środkowo-wschodnia) leży w bezodpływowym obniżeniu terenu i obejmuje: lekko hypetroficzne jezioro polihumusowe, otaczające je torfowiska wysokie i przejściowe oraz kanał łączący się z jeziorem. W 2019 r. stwierdzono tu 27 gatunków ważek. Najbogatsza jakościowo była fauna jeziora (22 gatunki). Stwierdzono tu zgrupowanie typowe dla małego jeziora eutroficznego, ale zubożone: bez gatunków preferujących wodę przezroczystą i strefę elodeidów oraz z bardzo słabą reprezentacją fauny typowej dla strefy nymfeidów. Korelowało to z bardzo słabym rozwojem roślinności wyższej, stałym zakwitem sinic i niską zawartością tlenu w wodzie. Faunę kanału tworzyło 16 gatunków. Była to zubożona wersja fauny jeziora z dodatkiem wskaźnika zaburzeń siedliskowych: Libellula depressa, co wynikało to z niemal całkowitego wysychania kanału w lecie. Na trzech badanych powierzchniach otwartych torfowisk stwierdzono 6-11 gatunków, jednak były to niemal wyłącznie żerujące osobniki zalatujące z innych siedlisk. Regularny behawior rozrodczy obserwowano tylko u Somatochlora flavomaculata.
Badany rezerwat okazał się mało istotny dla ochrony ważek. (1) Jego fauna była niezbyt bogata jakościowo, niekorzystna była też mała wielkość populacji większości gatunków, co może obniżać ich stabilność. (2) Zgrupowania ważek w poszczególnych siedliskach były mało cenne, dominowały pospolite eurytopy. Jedyny stwierdzony tyrfofil to S. flavomaculata. Stenotopy innych siedlisk tylko zalatywały na teren badań. (3) Stwierdzono tylko jeden z 16 gatunków ważek chronionych w Polsce (Sympecma paedisca), było to występowanie nieliczne i bez zachowań rozrodczych. (4) Nie stwierdzono gatunków zagrożonych w Polsce i w województwie lubelskim. Opisany wyżej stan rzeczy wynika m.in. z dużej żyzności jeziora i zdominowania go przez glony a nie makrofity. Jednak ta żyzność jest prawdopodobnie naturalna: w podłożu geologicznym na Polesiu Zachodnim dominują skały wapienne, przez co pH wód jezior jest wysokie i istnieją w nich dobre warunki do rozwoju bakterii rozkładających materię organiczną. Ważnym czynnikiem jest też brak zbiorników wodnych na torfowiskach, przez co ważki ani na nich się nie rozwijają (a tworzyłyby się tu zapewne cenne zgrupowania zdominowane przez tyrfobionty i tyrfofile), ani nie kolonizują z nich jeziora. Dane z rezerwatu „Jezioro Obradowskie" wskazują zwłaszcza, że taka kolonizacja jest kluczowa dla obecności w jeziorze żyznym gatunków związanych z torfowiskami.
Autorzy sugerują ochronę czynną ważek w badanym rezerwacie przez ręczne kopanie niewielkich torfianek na torfowiskach wokół jeziora. Bez istotnego zakłócania stosunków wodnych, stworzyło by to cenne siedliska dla hydrobiontów związanych z wód torfowisk wysokich i przejściowych. Takie działania mogą być wkrótce warunkiem sine qua non ich ochrony w sytuacji wzrostu temperatur powietrza i wysychania torfowisk.

Uwagi nad rozmieszczeniem, biologią i fenologią
Iphiclides podalirius (Linnaeus,1758) (Lepidoptera: Papilionidae)
na Podkarpaciu i w Małopolsce w latach 2015-2019

STRESZCZENIE

Głównym celem badań, których wyniki prezentowane są w niniejszej pracy, było ustalenie aktualnego rozmieszczenia kolonii motyla pazia żeglarza Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) na terenie południowo-wschodniej Polski. Badania prowadzone w latach 2015-2019, były kontynuacją wcześniejszej fazy badań, jaką przeprowadzono w latach 2010-2014. Dane gromadzono podczas badań terenowych prowadzonych przez obserwatorów na obszarze 15 mezoregionów Podkarpacia i Małopolski: Beskid Niski, Bieszczady Zachodnie, Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Jasielskie, Pogórze Bukowskie, Pogórze Przemyskie, Pogórze Dynowskie, Góry Sanocko-Turczańskie, Podgórze Rzeszowskie, Płaskowyż Tarnogrodzki, Pogórze Ciężkowickie, Pradolina Podkarpacka, Dolina Dolnego Sanu oraz Pieniny, wchodzących w skład 5 makroregionów: Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego, Beskidów Środkowych, Pogórza Środkowobeskidzkiego, Beskidów Lesistych oraz Kotliny Sandomierskiej. Łącznie zaprezentowano 352 rekordy (240 obserwacje imagines oraz 112 form preimaginalnych) ze 142 stanowisk rozmieszczonych w obrębie 72 (w tym 28 nowych) kwadratów UTM. W trzech mezoregionach: Pogórze Ciężkowickie, Pradolina Podkarpacka oraz Płaskowyż Tarnogrodzki gatunek wykazano po raz pierwszy. Zaktualizowano rozkład czasowy pojawu postaci dojrzałych w południowo-wschodniej Polsce, w stosunku do obserwacji z lat 2010-2014. Po zraz pierwszy w Polsce zaobserwowano pojaw III-go niepełnego pokolenia I. podalirius w I-ej i II dekadzie września. Szczegółowo przeanalizowano preferencje żywieniowe gąsienic I. podalirius i uaktualniono listę roślin żywicielskich gatunku, wykorzystywanych na obszarze południowo-wschodniej Polski. Omówiono czynniki sprzyjające ekspansji I. podalirius na tym terenie, z których za najważniejsze uznano czynnik klimatyczny oraz utrzymujący się tutaj tradycyjny model rolnictwa, który zapewnia zachowanie mozaikowego charakteru siedlisk, i ich bioróżnorodności.

Wpływ wiatrowałów i gradacji kornika drukarza
oraz zabiegów ochronnych na szatę roślinną borów świerkowych
w Tatrzańskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Globalne zmiany klimatyczne i starzenie się drzewostanów sprzyjają powstawaniu spontanicznych zaburzeń wywołanych wiatrowałami i gradacjami korników w tatrzańskich lasach świerkowych. Za tymi zjawiskami postępują intensywne zabiegi ochronne, polegające głównie na usuwaniu powalonych i zaatakowanych drzew. Konsekwencją tych zaburzeń są zmiany struktury wiekowej drzewostanów. Mniej oczywiste i słabiej poznane są zmiany szaty roślinnej. Badania wykonano w 2018 roku na regularnej siatce 665 powierzchni założonych na terenach leśnych Tatrzańskiego Parku narodowego. Z tej puli wyselekcjonowano 305 zdjęć fitosocjologicznych obejmujących zbiorowiska z rzędu Piceetalia excelsae, które na podstawie analiz zdjęć lotniczych i zobrazowań satelitarnych wykonanych w latach 1999-2017 podzielono na reprezentujące powierzchnie niezaburzone, poddane spontanicznym zaburzeniom oraz poddane zabiegom ochronnym (cięciom sanitarnym). Analiza NMDS wykazała, że niezaburzone zbiorowiska borów świerkowych są najbardziej rozproszone w przestrzeni ordynacyjnej, co odzwierciedla ich duże zróżnicowanie. Gatunkiem najsilniej różnicującym bory świerkowe, które nie podlegały zaburzeniom, od zbiorowisk zaburzonych, wyodrębnionym dzięki analizie SIMPER jest Picea abies, którego średnie pokrycie w zbiorowiskach zaburzonych wynosi 31%, a w niezaburzonych - 57,5%. Drugim różnicującym gatunkiem jest Vaccinium myrtillus; średnie pokrycie w zbiorowiskach zaburzonych wynosi 36,5% i jest wyraźnie wyższe niż w niezaburzonych (26,2%). Kolejne gatunki różnicujące obie grupy to: Rubus idaeus (10.1% wobec 2.9% w niezaburzonych), Athyrium distentifolium (9,1 wobec 3,2%), Sorbus aucuparia (10,4 wobec 5,4%). Odwrotnie różnicuje powierzchnie zaburzone i niezaburzone Calamagrostis arundinacea; więcej jest go w zbiorowiskach niezaburzonych (6,4%) niż w zaburzonych (4,3%). Odwrotna sytuacja jest w przypadku Calamagrostis villosa. Jego pokrycie w świerczynach zaburzonych (6,9%) jest prawie dwukrotnie większe niż w niezaburzonych (3,4%). Podobnie jest w przypadku kolejnego gatunku trawy, Deschampsia flexuosa (8,1% w zaburzonych wobec 3,7 w niezaburzonych). Bardzo podobną tendencję wykazuje też Homogyne alpina (9,2 w zaburzonych i 5,0% w niezaburzonych) oraz Oxalis acetosella (pokrycie w grupie zaburzonych 15%, wobec 10,4% w niezaburzonych). Powierzchnie poddane cięciom charakteryzują się występowaniem stosunkowo mniejszej liczby gatunków, a płaty zawierające powyżej 20 gatunków notowane były w tej grupie powierzchni jedynie sporadycznie. Cięcia następujące po spontanicznych zaburzeniach w znacznej mierze prowadzą do ujednolicenia warunków środowiskowych i przyczyniają się do zmniejszenia liczby występujących na tych powierzchniach gatunków. Z kolei w grupie lasów niezaburzonych oraz podlegających spontanicznym zaburzeniom płaty bogate w gatunki stanowią znaczną część zbioru.

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Pierwsze stwierdzenia
podkowca małego Rhinolophus hipposideros (Bechstein>, 1800)
w Parku Narodowym Gór Stołowych

STRESZCZENIE

Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros należy do najrzadszych krajowych przedstawicieli nietoperzy, a jego zasięg ograniczony jest do południowych regionów Polski, od Karpat przez Jurę Krakowsko-Częstochowską po pasmo Sudetów. W Sudetach większość dotychczasowych stwierdzeń tego gatunku pochodzi z Sudetów Wschodnich, z nielicznymi stanowiskami w ich środkowej części. Przestawione w publikacji stwierdzenia są pierwszymi udokumentowanymi obserwacjami podkowca małego w obrębie granic Parku Narodowego Gór Stołowych. W czasie wstępnych prac nad chiropetrofauną Parku prowadzonych w okresie letnim i jesiennym 2018 r. obecność gatunku zarejestrowano na trzech stanowiskach w południowo-wschodniej, południowej i południowo-zachodniej części PNGS przy użyciu stacjonarnych detektorów ultradźwiękowych Pettersson D500X. Stanowiska te znajdują się w odległości od kilku do kilkunastu kilometrów od znanych kolonii rozrodczych gatunku, leżących na wschód od granic parku narodowego.

KRONIKA

Ekspozycja Muzeum Przyrodniczo-Leśnego
Białowieskiego Parku Narodowego w latach 1972-1999

STRESZCZENIE

W artykule została przedstawiona działalność Muzeum Przyrodniczo-Leśnego Białowieskiego Parku Narodowego, które funkcjonowało w Białowieży w okresie: 27 czerwca 1972 - 21 lutego 1999 roku. Była to czwarta placówka tego typu w Puszczy Białowieskiej. Scenariusz szczegółowy poszczególnych działów ekspozycji opracował zespół 11 naukowców różnych specjalności prowadzących badania naukowe na terenie Puszczy Białowieskiej. Większość prezentowanych eksponatów pochodziła z ekspozycji udostępnianej zwiedzającym w latach 1937-1971. Ekspozycję uzupełniano nowo wykonanymi preparatami, jak również wypożyczonymi z innych muzeów. Spośród posiadanych blisko 7 tys. eksponatów, eksponowanych było ponad 2 tys. Ekspozycja muzealna mieściła się na dwu kondygnacjach jednopiętrowego budynku i zajmowała powierzchnię 1200 m². Składała się z sześciu podstawowych działów prezentujących w sposób kompleksowy zagadnienia dotyczące Puszczy Białowieskiej. Muzeum posiadało skromne zaplecze magazynowe mieszczące się w podziemiu budynku. Sam budynek jednak nie odpowiadał wymogom muzealnym. Posiadał wiele mankamentów, które utrudniały placówce normalne funkcjonowanie. Oprócz podstawowej działalności (udostępnianie zbiorów, organizowanie różnego typu wystaw, związanych głównie z przyrodą i jej ochroną, turystyką, także z kulturą i sztuką), muzeum brało udział m.in. w obserwacjach fitofenologicznych, szkoleniu i doszkalaniu przewodników turystycznych, prowadziło bibliotekę naukową Parku i katalog bibliograficzny publikacji dotyczących Puszczy Białowieskiej. Wypożyczało eksponaty na wystawy czasowe organizowane przez innych wystawców, w tym za granicą. W muzeum były realizowane filmy, reportaże i audycje telewizyjne. W 1978 roku białowieska placówka została odznaczona medalem im. Jana Krzysztofa Kluka. Kustoszami muzeum byli kolejno: dr inż. Czesław Okołów, mgr Janusz Hejduk, mgr Piotr Bartyzel i mgr inż. Bogdan Jaroszewicz. Muzeum w okresie jego istnienia zwiedziło łącznie 2.167.658 osób, w tym 136.366 osób z zagranicy.