PNRP 28(4) – 2009 r.

Grzyby projektowanego rezerwatu „Gąszczyk”
na Wyżynie Częstochowskiej

STRESZCZENIE

Projektowany rezerwat „Gąszczyk” jest jednym z czterech obiektów w przełomie Warty, w których wykonywano obserwacje mikologiczne. Praca przedstawia wyniki badań inwentaryzacyjno-monitoringowych prowadzonych w latach 1995 – 2004.
Na terenie projektowanego rezerwatu odnotowano 223 gatunki grzybów i śluzowców, w tym cztery będące na liście gatunków chronionych w Polsce. Analiza porównawcza składu gatunkowego z pozostałymi obiektami, w których prowadzone były badania wykazała, że 27 gatunków grzybów występuje tylko w „Gąszczyku”. Są to gatunki puszczańskie, utrzymujące się w tym terenie dzięki niezakłóconemu procesowi odnawiania się lasu, który stwarza i kształtuje doskonałe warunki ekologiczne dla rozwoju grzybów.

Stanowisko kruszczyka drobnolistnego Epipactis microphylla (EHRH.) SW.
w rezerwacie „Lipowiec” koło Chrzanowa w Polsce Południowej

STRESZCZENIE

Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (EHRH.) SW. jest w Polsce gatunkiem narażonym. W Polsce notowany jest na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, w Niecce Niedziańskiej, na Pogórzu Bukowskim, na Pogórzu Cieszyńskim oraz w Pienińskim Parku Narodowym. Opisywane stanowisko kruszczyka znajduje się na terenie rezerwatu „Lipowiec” koło Chrzanowa. Pierwsza wzmianka o obecności na tym terenie rzadkiego storczyka pochodzi z roku 1928. Praca przedstawia obserwacje wykonywane na dwóch (A i B) powierzchniach 100 m² założonych w miejscu występowania storczyka na terenie rezerwatu. Na każdej z powierzchni wykonano po dwa zdjęcia florystyczne w różnych latach – na powierzchni A w roku 1983 i 2002, na powierzchni B w roku 1992 i 2005. Dodatkowo celem oceny populacji storczyka liczono wszystkie osobniki na całej powierzchni. Na powierzchni A zaobserwowano ustąpienie gatunków klas Trifolio – Geranietea, Rhamno – Prunetea głównie na rzecz gatunków klasy Querco – Fagetea.
Na powierzchni B zmiany składu gatunkowego nie były tak wyraźnie zaznaczone jak na powierzchni A – przeważały gatunki występujące z najwyższą stałością, których udział procentowy nie zmieniał się w ciągu obserwacji, należące do klasy Querco – Fagetea. Na powierzchni A w roku 1983 zanotowano 10 osobników kruszczyka, w roku 2002 – 6 osobników. Na powierzchni B w roku 1992 zanotowano 5 osobników, w roku 2005 – 8 osobników. Niewielka liczba gatunków towarzyszących storczykowi notowana jest zarówno w Belgii jak we Francji. Wynikać to może z cech glebowych i mającego z tym powiązania składu florystycznego i małego dostępu światła. Kruszczyk drobnolistny jest ciekawym i rzadkim gatunkiem, prace opisujące stan i strukturę populacji mogą być przydatne do prowadzenia podobnych obserwacji na szerszą skalę.

Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) rezerwatu „Polana Siwica”
i terenów przyległych w Bolimowskim Parku Krajobrazowym

STRESZCZENIE

W latach 2006 – 2008 prowadzono badania dotyczące żądłówek w Bolimowskim Parku Krajobrazowym. Teren badań obejmował rezerwat „Polana Siwica” oraz murawy napiaskowe koło miejscowości Borowiny i Chyleniec, trzy śródleśne polany – Strożyska, Bielawy i Olszówka, a także pobocza dróg leśnych. Stwierdzono występowanie 211 gatunków Aculeata, w tym 174 taksony są nowe dla Parku. Sześć gatunków jest nowych dla regionu łódzkiego, wśród nich bardzo rzadki w Europie i Polsce grzebacz Crabro ingricus oraz pięć gatunków pszczół. Liczba gatunków znanych aktualnie z Parku, po uwzględnieniu danych z piśmiennictwa, wzrosła do 246 (23,4% fauny krajowej Aculeata). Z rezerwatu wykazano 158 taksonów żądłówek (15% fauny krajowej tej grupy owadów). Liczba gatunków pszczół znanych obecnie z regionu łódzkiego wzrosła do 291, co stanowi 61,4% krajowej fauny Apiformes. W zebranym materiale stwierdzono 31 gatunków zagrożonych (14,7% wszystkich wykazanych taksonów). Udział gatunków zagrożonych w rezerwacie wynosi 12% (19 taksonów). W zgrupowaniu Aculeata 25 gatunków zalicza się do bardzo rzadkich i rzadkich w kraju, np.: Scolia hirta, Euodynerus dantici, Mimumesa beaumonti, Tachysphex fulvitarsis, Andrena mitis, A. synadelpha, A. suerinensis i Nomada sheppardana. Z tej grupy w rezerwacie odnotowano 16 gatunków. W rezerwacie stwierdzono także 10 taksonów objętych ochroną gatunkową (9 spośród nich należy do pszczół). Należy uznać, że zarówno rezerwat „Polana Siwica”, jak i przyległe tereny są ważną ostoją żądłówek w Bolimowskim Parku Krajobrazowym.

Stan poznania pszczół (Hymenoptera, Apoidea, Apiformes)
Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich

STRESZCZENIE

W pracy podsumowano stan poznania pszczół Apiformes w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. Na podstawie danych publikowanych i niepublikowanych przedstawiono listę 186 gatunków (39,2% krajowej fauny Apiformes), w tym 89 taksonów jest nowych dla Parku. Sześć gatunków, Hylaeus annulatus, Andrena lathyri, Evylaeus parvulus, Coelioxys alata, Nomada furva i N. mutabilis, jest nowych dla regionu łódzkiego. Liczba znanych gatunków pszczół z tego regionu wzrosła więc do 297 (62,6% krajowej fauny Apiformes). Na terenie Parku stwierdzono występowanie 16 gatunków zagrożonych (8,6% całego zgrupowania pszczół), 22 taksony bardzo rzadkie i rzadkie w skali kraju oraz 17 objętych ochroną prawną. Nie odnotowano 12 gatunków pszczół wcześniej wykazanych z PKWŁ. Prawdopodobną przyczyną nie potwierdzenia takich gatunków, jak np. Colletes succinctus, Andrena fuscipes i jej pasożyt Nomada rufipes, jest zanikanie wrzosu na omawianym terenie. Liczba znanych gatunków żądłówek z Parku wynosi obecnie 397 (37,8% krajowej fauny Aculeata). Wyniki badań dowodzą, że Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich jest cenną ostoją pszczół w Polsce Środkowej.

Zimowanie ptaków wodno-błotnych
na obszarze Załęczańskiego Parku Krajobrazowego
w latach 1988 – 2009

STRESZCZENIE

Do opisu składu awifauny wodno-błotnej na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego posłużyły materiały zgromadzone w latach 1988 – 2009. Dla potrzeb prowadzonych liczeń Warta została podzielona na 5-km odcinki. Ich łączna długość wynosiła 40 km. Liczenia prowadzono raz w roku w drugiej lub trzeciej dekadzie stycznia. Na Warcie w granicach Załęczańskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie, co najmniej 19 gatunków ptaków wodno-błotnych. Były to: łabędź niemy Cygnus olor, łabędź krzykliwy C. cygnus, gęś zbożowa Anser fabalis, krzyżowka Anas platyrhynchos, cyraneczka A. crecca, czernica Aythya fuligula, gągoł Bucephala clangula, nurogęś Mergus merganser, bielaczek Mergus albellus, perkozek Tachybaptus ruficollis, kormoran Phalacrocorax carbo, czapla siwa Ardea cinerea, czapla biała Egretta alba, kokoszka Gallinula chloropus, łyska Fulica atra, stalugwa Tringa ochropus, zimorodek Alcedo atthis i pluszcz Cinclus cinclus. Liczba ta w poszczególnych sezonach wahała się od 4 do 13. Gatunkiem najliczniejszym wśród ptaków wodno-błotnych zimujących na wodach ZPK była krzyżówka, której liczebność stanowiła łącznie i na poszczególnych rzekach zwykle ponad 80% zgrupowania oraz łabędź niemy i nurogęś. Gatunkami stwierdzanymi corocznie były krzyżówka, łabędź niemy i nurogęś (ten ostatni za wyjątkiem roku 1994). Choć krzyżówka w ciągu trwającego 22 lata okresu badań pozostawała najliczniejszym gatunkiem, to jej udział w zgrupowaniu ptaków wodno-błotnych istotnie zmalał. Z drugiej strony udział ichtiofagów takich jak nurogęś, perkozek, czapla siwa i zimorodek wzrósł. Bentofagi takie jak grążyce i łyska były notowane bardzo rzadko.

Wysokie zagęszczenie terytoriów lelka Caprimulgus europaeus L. 1758
na wrzosowisku Niepust w Kampinoskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Badania zagęszczenia lelka Caprimulgus europaeus prowadzono w roku 2008 we wschodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego, na wrzosowisku Niepust. Powierzchnia, na której przeprowadzono badania wyniosła 40 ha. Całkowitą liczbę ptaków wrzosowiska Niepust szacuje się na 9 – 11 par co daje 2,3 – 2,8 pary/10 ha. Jest to najwyższe zagęszczenie lelka w kraju, podobne do lokalnych zagęszczeń w Anglii. Ptaki preferowały teren wrzosowiska porośnięty pojedynczymi samosiewkami i kępami sosen, brzozy i osiki. Unikały terenu całkowicie otwartego, przechodzącego w murawę z odkrytymi wydmami. Nie zanotowano ich również w okolicznym borze mieszanym na wydmie. Sąsiedztwo wrzosowiska stanowiły dwie śródleśne podmokłe łąki o łącznej powierzchni ok. 50 ha, które prawdopodobnie zapewniają lelkom wystarczającą ilość pokarmu, przy tak dużym zagęszczeniu. W pracy dokonano porównania cech badanego siedliska z innymi dostępnymi w piśmiennictwie. Na ich podstawie stwierdzono, że o wysokim lokalnym zagęszczeniu lelka na wrzosowisku Niepust może decydować akumulacja na niewielkim obszarze kilku preferowanych przez ten gatunek cech siedliska (wrzosowisko, otwarte tereny wydmowe, kilkuletnie samosiewki drzew liściastych i iglastych, bezpośrednie sąsiedztwo łąk).

Sowy Strigiformes Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny

STRESZCZENIE

Badania prowadzono w roku 2007 i 2008 na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (OPN) i jego otuliny. Całkowita powierzchnia badawcza zajmowała 89,3 km², z czego ok. 80% stanowiły tereny otwarte, a ok. 20% lasy (Ryc. 1). Podczas badań stwierdzono łącznie 27 zajętych terytoriów lęgowych należących do 4 gatunków sów Strigiformes: płomykówki Tyto alba, puszczyka Strix aluco, pójdźki Athene noctua i uszatki Asio otus, co dało całkowite zagęszczenie wynoszące 3,0 terytoriów na 10 km² (t/10 km²) (Tab. 1).
Na terenie badań stwierdzono 2 zajęte terytoria lęgowe (oraz 6 nieczynnych stanowisk) płomykówki, co dało zagęszczenie 0,2 t/10 km² (Tab. 1). Rozmieszczenie zajętych terytoriów lęgowych i nieczynnych stanowisk było nierównomierne, większość z nich znajdowała się w północnej części powierzchni badawczej (Ryc. 2A). Obie pary płomykówki wyprowadziły łącznie 5 młodych, co dało 2,5 młodego na parę z sukcesem (m/p. z s.) (Tab. 2). Najliczniejszym gatunkiem sowy OPN i jego otuliny był puszczyk, występujący w liczbie 22 terytoriów lęgowych oraz zagęszczeniu 2,5 t/10 km² powierzchni (pow.) ogólnej i 12,2 t/10 km² pow. leśnej (Tab. 1). Rozmieszczenie jego terytoriów było stosunkowo równomierne na całej powierzchni leśnej, chociaż nie stwierdzono żadnego w środkowo-zachodniej części OPN (Ryc. 2B). Z 22 par ptaków aż 20 miało młode, w sumie zliczono 50 młodych, co dało 2,5 m/p. z s. (Tab. 2, Ryc. 3). Stwierdzono tylko 1 terytorium lęgowe pójdźki (Ryc. 4A), co dało zagęszczenie 0,1 t/10 km² (Tab. 1). Podczas sezonu lęgowego w 2008 roku para ptaków miała 2 młode (Tab. 2). Na terenie badań stwierdzono tylko 2 zajęte terytoria lęgowe uszatki (Ryc. 4B), a zagęszczenie wyniosło 0,2 t/10 km² (Tab. 1). Obie pary ptaków miały po 4 młode, co dało 4,0 m/p. z s. (Tab. 2). Podczas badań na powierzchni badawczej nie stwierdzono puszczyka uralskiego Strix uralensis, co jest zadziwiające gdyż populacja tego gatunku jest aktualnie w trakcie terytorialnej i liczebnościowej ekspansji na północny zachód.
Uzyskane wyniki wskazują na to, że OPN wraz z otuliną stwarza atrakcyjne miejsca lęgowe dla pospolitszych gatunków sów, takich jak na przykład puszczyk.

Charakterystyka geobotaniczna siedlisk derkacza Crex crex L.
w zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Badania nad wybiórczością siedliskową derkacza Crex crex, obejmujące preferencję w stosunku do typu zbiorowiska roślinnego, wilgotności i zwarcia pokrywy roślinnej, prowadzone były w zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego od połowy maja do połowy lipca 2001 roku w okresie, w którym derkacz przystępuje do I i II lęgu. Zdjęcia fitosocjologiczne wykonywane były w punktach, w których stwierdzono aktywne głosowo samce derkacza. W wyniku przeprowadzonych badań aktywne głosowo samce stwierdzono w płatach 17 zbiorowisk nieleśnych (14 zespołów i 3 zbiorowisk o nieokreślonej randze syntaksonomicznej). Najwięcej zbiorowisk reprezentowało klasę szuwarów właściwych i turzycowych Phragmitetea, przy czym większość ptaków była notowana w płatach różnych zbiorowisk turzycowych – najwięcej w zespole turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Ptaki wyraźnie preferowały zbiorowiska turzycowe – wybierały je znacznie częściej niż wynikałoby to z wielkości areału zajmowanego przez te zbiorowiska. W drugiej połowie sezonu lęgowego rzadziej wybierane były płaty łąk wilgotnych na rzecz zbiorowisk ruderalnych. Wynika to być może z faktu, że pewna część łąk wilgotnych jest nadal koszona, najczęściej pod koniec czerwca, a więc w czasie przystępowania derkaczy do II lęgu. Na wybór płatu nie miała wpływu jego wilgotność. Zasadniczym kryterium wyboru płatu wydaje się być zwarcie pokrywy roślinnej – mniejsze od zwarcia w płatach kontrolnych w warstwie do 30 cm i wyraźnie większe w warstwie powyżej 60 cm wysokości. Umożliwia ono dość swobodne poruszanie się między roślinami i jednocześnie daje schronienie. Taka struktura przestrzenna występuje w zbiorowiskach turzycowych, co wyjaśnia, dlaczego płaty właśnie tych zbiorowisk były wybierane najczęściej.

Sposoby pozyskiwania świstaków w Tatrach

STRESZCZENIE

Świstak Marmota m. latirostris KRATOCHVÍL, 1961, to jedno z najrzadszych zwierząt żyjących w Polsce i Słowacji. Cała tatrzańska populacja oceniana jest na około 1000 osobników. W przeszłości mieszkańcy Podtatrza traktowali świstaka jako gatunek użytkowy. Najbardziej poszukiwany był tłuszcz, służący w medycynie ludowej jako panaceum. Nadmierne polowania prowadziły do wyniszczenia zwierzęcia. Zapobiegły temu zdecydowane działania ochronne, podjęte w połowie XIX wieku, a kontynuowane do obecnych czasów. Stosowano w przeszłości różne sposoby zdobywania świstaków, a niektóre z nich wykorzystywane są aktualnie przez kłusowników. Jedną z bardziej skutecznych metod pozyskania było polowanie z bronią palną. W Tatrach stosowane już XVII – XVIII wieku. Do pierwotnych metod pozyskania należało grzebanie (wykopywanie) świstaków z nor, zwykle w okresie ich hibernacji. Z podziemnych ukryć wyłapywano zwierzęta przez wykurzanie dymem, pochodzącym z zakładanego ognia u wylotu nor. Prawdziwie barbarzyńskim sposobem było stosowanie świdrów, których używanie nie było akceptowane przez prawdziwych myśliwych polujących na świstaki. Kolejne niszczące narzędzie służące do łapania to żelazne potrzaski. Są one stosowane do obecnego czasu. Rzadziej zaś użyteczna jest metoda łapania świstaków na wnyki oraz polowania z pomocą psów.
Obok różnych sposobów pozyskania świstaków w Tatrach należy wspomnieć o możliwej kombinacji tych metod. Mogą też występować i inne, co wiąże się ze znaczną inwencją kłusowników. Ofiara, w tym przypadku świstak, zanim zostanie zdobyta przez naturalnego drapieżnika, uruchamia różnorodne zachowania obronne. W chwili napaści, jeśli nie może ujść, podejmuje zwykle nierówną walkę. W przypadku zastosowania przez człowieka, niemal wszystkich metod polowań, możliwości ratowania własnego życia przez świstaki są wysoce ograniczone.

Ocena wpływu zwierzyny płowej na odnowienia naturalne
w buczynie karpackiej na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Pomiary prowadzone na Grześkówkach (Dol. Strążyska) w Tatrzańskim Parku Narodowym są częścią badań nad dynamiką i strukturą buczyny karpackiej. Lasy tatrzańskie zostały w przeszłości silnie przekształcone przez człowieka. Dziś, blisko 55 lat po utworzeniu parku ulegają one stopniowemu unaturalnieniu. Niestety nadmierny rozwój Zakopanego u stóp Tatr uniemożliwia ssakom kopytnym zimową migrację na tereny położone niżej, w rezultacie zwierzyna powoduje rozległe uszkodzenia odnowień naturalnych. Tym samym utrudnia powrót niektórym gatunkom drzew na utracone niegdyś siedliska. Najbardziej narażone na zgryzanie są wysokie osobniki (podrosty) jodły, jarzębiny, jesionu i jaworu. W tej sytuacji najlepiej radzi sobie buk, którego, podobnie jak świerka, jeleniowate wyraźnie unikają. Obserwacje terenowe wskazują, że zmiany gatunkowe, jakie zachodzą w warstwie nalotu przekładają się na strukturę gatunkową drzewostanu. Można się zatem spodziewać, że Regle Zakopiańskie na kilkadziesiąt lat zostaną zdominowane przez lite buczyny.

Nowy gatunek rośliny naczyniowej
podejźrzon rutolistny Botrychium multifidium (L.) (Ophioglossaceae)
w Białowieskim Parku Narodowym

STRESZCZENIE

Podejźrzon rutolistny Botrychium multifidium jest rzadkim i chronionym gatunkiem w Polsce. Nowe stanowisko tego gatunku znaleziono w 2007 r. w Białowieskim Parku Narodowym, blisko wsi Zamosze, w gminie Narewka. Jest to nowy gatunek rośliny naczyniowej w BPN.

Nowe stanowisko wyblina jednolistnego Malaxis monophyllos L. SW.
w otulinie rezerwatu „Lipowiec” k. Chrzanowa

STRESZCZENIE

Praca przedstawia obserwacje florystyczne na nowo odkrytym stanowisku wyblina jednolistnego Malaxis monophylos w otulinie rezerwatu Lipowiec koło Chrzanowa (woj. śląskie). Dla lepszej charakterystyki siedliska storczyka oraz określenia zmian zachodzących w roślinności towarzyszącej, w miejscu występowania wyblina wyznaczono powierzchnię obserwacyjną 25 m², na której co roku w latach 2001 – 2005 liczono egzemplarze storczyka i wykonywano zdjęcie fitosocjologiczne metodą Braun-Blanquet’a. Dodatkowo w 2001 r. pobrano próbki wierzchniej warstwy gleby do oznaczenia pH, zawartości węgla, azotu i popiołu surowego. Zaobserwowano zmniejszanie się populacji wyblina – w 2001 r. zliczono 17 osobników, w 2004 r. – 10 osobników, a w 2005 r. – 6 osobników. Było to najprawdopodobniej spowodowane przeprowadzonymi w 2004 r. czynnościami gospodarczymi, polegającymi na wycięciu w otulinie rezerwatu części drzewostanu. Wśród gatunków towarzyszących dominowały: poziomka pospolita Fragaria vesca, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, przytulia właściwa Galium verum. Stanowisko wyblina jednolistnego jest ciekawym przykładem problemu ochrony czynnej.