„PNRP” 39(2) – 2020 r.

Uwagi o rozmieszczeniu i biologii
dostojki pandory Argynnis (Pandoriana) pandora (DENIS et SCHIFFERMÜLLER, 1775)
(Lepidoptera: Nymphalidae) w Polsce

STRESZCZENIE

Argynnis pandora to okazały przedstawiciel rodziny Nymphalidae, występujący od Zachodniej Europy i Afryki Północnej po kraje Azji Środkowej, Indie i Chiny. W Polsce jest to gatunek skrajnie rzadko notowany i uważany dotychczas za migranta z południa. W pracy przedstawiono przegląd wszystkich dotychczas znanych obserwacji A. pandora w naszym kraju oraz przedstawiono nowe dane z roku 2019. Wykonano analizę przestrzenną znanych obecnie stanowisk A. pandora w Polsce: łącznie gatunek znany jest z sześciu mezoregionów: Bieszczadów Zachodnich, Beskidu Niskiego, Pogórza Dynowskiego, Rowu Podtatrzańskiego, Pomostu Krakowskiego oraz Wysoczyzny Łaskiej, przy czym aktualne obserwacje (po roku 2000) dotyczą jedynie trzech pierwszych mezoregionów. W związku z powtarzającymi się w ostatnich latach obserwacjami A. pandora w przygranicznym pasie górskim od Bieszczadów Zachodnich po Beskid Niski oraz na Pogórzu Dynowskim wytypowano dwa obszary prawdopodobnego utrzymywania się stałych populacji gatunku w południowo-wschodniej Polsce. Ponadto na podstawie precyzyjnych obserwacji dat pojawu imagines A. pandora z lat 1994-2019 ustalono fenologie pojawu gatunku w Polsce południowo-wschodniej - gatunek pojawia się w jednym pokoleniu od trzeciej dekady czerwca do pierwszej dekady września, a skrajne daty pojawu to 27 czerwca oraz 05 września. W związku z coraz większym prawdopodobieństwem utrzymywania się osiadłych populacji A. pandora w południowo-wschodniej Polsce zaproponowano rozważenie objęcia tego gatunku jedną z dostępnych w naszym kraju form ochrony prawnej, głównie ze względu na niebezpieczeństwo odłowu atrakcyjnych form imaginalnych przez kolekcjonerów i handlarzy owadami.

Materiały do znajomości żądłówek (Hymenoptera: Aculeata)
Parku Narodowego „Ujście Warty".
Pszczoły (Apoidea: Anthophila)

STRESZCZENIE

W pracy przedstawiono informacje o faunie pszczół (Hymenoptera: Aculeata: Anthophila) w Parku Narodowym „Ujście Warty" w zachodniej Polsce. Materiał został odłowiony za pomocą siatki entomologicznej i pułapek Moericke w 2012 r. Badania przeprowadzono na 21 stanowiskach zgrupowanych w 6 typach siedliskowych: związanych z wałami przeciwpowodziowymi (2), związanych z polderem i powierzchnią zalewową (2) oraz kserotermicznymi obszarami piaszczystymi (2).
W sumie zebrano dane o 505 osobnikach, reprezentujących 98 gatunków pszczół. Liczba ta obejmuje 17 gatunków chronionych prawem i 5 obecnych na Czerwonej liście.
Duża część parku jest co roku zalewana lub ma wysoki poziom wód gruntowych. Z tego powodu 98 gatunków pszczół znalezionych na tym obszarze jest dobrym wynikiem. Faunę północnego wału wzdłuż Warty należy uznać za najbardziej typową dla Parku, jest w dużej mierze izolowana przez rzekę oraz obszary zalewane i podtapiane.
Liczbę gatunków w parku (ale nie charakter fauny) określają dwa stanowiska kserotermiczne: Mościczkowa Górka po stronie północnej (49 gatunków) i Czarnowska Górka po stronie południowej (41 gatunków). Lista tych dwóch stanowisk obejmuje 67 (68,4%) gatunków z parku. Gdyby nie te miejsca, fauna pszczół spadłaby o 32 (32,6%) gatunki do 66 (67,4%). Trzmiele (Bombus s. str.) należy uznać za najcenniejsze w faunie pszczół. 16 gatunków ze stosunkowo niewielkiego obszaru to dużo. Na szczególną uwagę zasługuje Bombus confusus z kategorią VU na Czerwonej liście, a także ogólnie rzadkie B. humilis, B. veteranus, B. soroeensis i B. jonellus. Inne rzadkie gatunki o nierozpoznanym statusie i umieszczone na Czerwonej liście to: Hylaeus gredleri, H. moricei, Lasioglossum minutulum i L. semilucens, które wykorzystują skrawki odpowiednich siedlisk w ogólnie niekorzystnym środowisku.

Naturalna odbudowa populacji piskorza (Misgurnus fossilis)
w Pradolinie Bzury-Neru po suszy z 2015 roku

STRESZCZENIE

W prezentowanym opracowaniu przedstawiono analizę oceny możliwości naturalnej odbudowy oraz tempa rekolonizacji populacji piskorza (Misgurnus fossilis) w sztucznym kanale melioracyjnym na obszarze Natura 2000 Pradolina Bzury-Neru po wystąpieniu suszy hydrologicznej. Określono potencjalne źródła kolonizatorów oraz analizowano wpływ warunków fizyko-chemicznych wody sprzyjających odbudowie populacji piskorza. Badania przeprowadzono na 9 stanowiskach wyznaczonych w sztucznym kanale o nazwie Kanał Południowy, który kontrolowano łącznie 13 razy w okresie przed wystąpieniem suszy (sierpień 2014, maj 2015), w trakcie suszy (sierpień 2015) oraz po ustąpieniu suszy (listopad, grudzień 2015 oraz marzec-październik 2016). Na każdym stanowisku mierzone były parametry fizyko-chemiczne wody (stężenie tlenu rozpuszczonego, nasycenie tlenem, odczyn, konduktywność, temperatura) oraz były poławiane ryby, które następnie mierzono, ważono i uwalniano w miejscu schwytania. Obliczono zagęszczenie poszczególnych gatunków oraz różnice w długościach ciała piskorzy złowionych w różnych okresach. Badania wykazały, że w przeciągu roku od ponownego pojawienia się wody, ciek zasiedlało 15 gatunków ryb, najczęściej spotykanymi taksonami były: płoć (Rutilus rutilus) oraz szczupak (Esox lucius). Tempo rekolonizacji zależało od gatunku. Odbudowa populacji piskorza zachodziła powoli i brały w niej udział wyłącznie osobniki dojrzałe płciowo, a maksymalne zagęszczenie piskorzy nie osiągnęło wartości sprzed suszy, kształtując się na poziomie 0,0019 os.×m^-2. Głównym źródłem większości kolonizatorów była Bzura. Parametry fizyko-chemiczne wody nie odgrywały istotnej roli w odbudowie populacji piskorza.

Notatki florystyczne, faunistyczne i mykobiotyczne

Nowe stanowisko pięciu zagrożonych porostów na Podlasiu
(Polska północno-wschodnia)

STRESZCZENIE

Artykuł przedstawia nowe stanowisko pięciu zagrożonych porostów na Podlasiu (Polska północno-wschodnia). Autorka odnotowała liczne plechy (młodociane i dojrzałe) następujących gatunków: Bryoria fuscescens, Flavoparmelia caperata, Hypogymnia tubulosa, Usnea hirta oraz Vulpicida pinastri, na 71 m drewnianego ogrodzenia, otaczającego działkę leśną. Chronione i zarazem zagrożone gatunki porostów odnaleziono we fragmencie zbiorowiska Cladonio-Pinetum, w pobliżu otwartej przestrzeni pól uprawnych.

Stanowisko gniewosza plamistego Coronella austriaca
w otulinie Magurskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

W pobliżu miejscowości Polany zlokalizowanej w otulinie Magurskiego Parku Narodowego, wykryte zostało stanowisko gniewosza plamistego Coronella austriaca. Pierwsza obserwacja miała miejsce w roku 2014. W trakcie wykonywania monitoringu w 2019 r. stwierdzono obecność siedmiu osobników dojrzałych płciowo oraz jednego osobnika juwenilnego. Największym zagrożeniem dla populacji gniewosza w obrębie opisanego stanowiska wydaje się być ruch samochodowy. Nie stwierdzono potencjalnego zagrożenia mogącego wynikać ze zmian siedliska tych węży.

KRONIKA

Trzecie muzeum przyrodnicze w Białowieży

STRESZCZENIE

Artykuł zapoznaje z działalnością Muzeum Przyrodniczo-Leśnego Białowieskiego Parku Narodowego, które funkcjonowało w Białowieży w okresie od połowy stycznia 1937 roku do końca listopada 1971 roku. Była to trzecia placówka tego typu w Puszczy Białowieskiej. Podstawę dla ekspozycji dały eksponaty wystawiane do 1936 roku w pałacu carskim w Białowieży. Ogólna powierzchnia muzeum wynosiła 546,26 m², zaś dwie sale wystawowe zajmowały 470 m². W większej sali urządzono cztery działy muzealne, które prezentowały: ssaki, ptaki, gady, płazy, ryby, bezkręgowce oraz dawne bartnictwo puszczańskie. W mniejszej sali urządzono dział botaniczny. Przy muzeum funkcjonowała preparatornia i biblioteka. Powiązane z Parkiem Narodowym muzeum było w tym czasie podporządkowane razem z nim bezpośrednio Oddziałowi Rezerwatów Instytutu Badawczego Lasów Państwowych. Pełniło głównie rolę dydaktyczną, ale też gromadziło zbiory dowodowe roślin i zwierząt z terenu Puszczy Białowieskiej. Placówka funkcjonowała również podczas drugiej wojny światowej. W tym okresie część zbiorów została zniszczona lub rozkradziona. Muzeum wznowiło swą pracę wiosną 1946 roku. Do lipca 1950 roku podlegało Filii IBL w Białowieży, następnie przeszło pod zarząd Białowieskiego Parku Narodowego. W tym czasie placówka zmieniła nazwę z Muzeum Przyrodniczego Puszczańskiego na Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego. Odtworzono zniszczony dział bartnictwa, urządzono nowy dział botaniczny, systematycznie uzupełniano zbiory zwierzęce i roślinne, uruchomiono preparatornię. Zaczęto tworzyć od nowa bibliotekę, gdyż dotychczasowe jej zbiory przejął IBL. Muzeum prezentowało eksponaty również na wystawach czasowych, urządzanych poza Białowieżą. W 1960 roku, w związku z planowaną wizytą w Białowieskim Parku Narodowym uczestników warszawskich obrad VII Zgromadzenia Generalnego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów, dokonano przebudowy wnętrza i zmiany dotychczasowej ekspozycji. Nowa ekspozycja muzealna mieściła się w trzech salach o łącznej powierzchni 350 m². Zostały urządzone działy: geograficzny, botaniczno-typologiczny, zoologiczny, dawnej broni myśliwskiej i bartnictwa puszczańskiego. Przebudowana ekspozycja wprawdzie zyskała na wyglądzie i czytelności, ale została zmniejszona ilość eksponowanych okazów. Kustoszami muzeum byli: Jan Jerzy Karpiński, Edmund Wagner, Stefan Roguski i Czesław Okołów. W latach 1937-1939 muzeum zwiedziło ponad 120 tys. osób, natomiast w okresie powojennym (lata 1946-1971) blisko 897 tys. osób.

Nieznane świadectwo początków reintrodukcji niedźwiedzia
w Puszczy Białowieskiej

STRESZCZENIE

Artykuł prezentuje dokumenty odnalezione w zbiorze korespondencji Janusza Domaniewskiego, wybitnego zoologa i działacza ochrony przyrody, w Muzeum i Instytucie Zoologii PAN w Warszawie, dotyczące redintrodukcji niedźwiedzia brunatnego w Puszczy Białowieskiej. List z Zakładu Doświadczalnego Lasów Państwowych i odpowiedź Domaniewskiego z 1932 roku pozwalają na datowanie początków akcji reintrodukcji. W korespondencji poruszana jest problematyka niedźwiedzi, które miały być użyte do reintrodukcji. Domaniewski opowiada się za użyciem zwierząt dzikich, a nie oswojonych, a także jak najbliższych genetycznie historycznej populacji niedźwiedzi z Puszczy Białowieskiej. Sprzeciwia się sprowadzaniu niedźwiedzi z Karpat uznając je za bardzo różne od nizinnej populacji północno-wschodniej Polski. Doradza także sposób i najwłaściwszą porę roku wypuszczenia tych zwierząt, a także ich ewentualne dokarmianie w pierwszym okresie reintrodukcji. Dokumenty są bardzo cennym dokumentem dla historii zoologii i Puszczy Białowieskiej. Dostarczają nowych informacji na temat pierwszej w historii reintrodukcji dużych drapieżników.