PNRP 30(1-2) – 2011 r.

Flora roślin naczyniowych rezerwatu „Kozi Rynek"
w Puszczy Augustowskiej

STRESZCZENIE

Rezerwat „Kozi Rynek" utworzony został w celu ochrony lasów o naturalnym charakterze, obejmuje ok. 147 ha i położony jest w południowej części Puszczy Augustowskiej. Największą powierzchnię zajmują tu olsy ze związku Alnion glutinosae, na mineralnych wyniesieniach występują grądy Tilio-Carpinetum oraz bory mieszane z dużym udziałem świerka, a w miejscach o wyraźnym ruchu wód wykształciły się łęgi olszowo-jesionowe Fraxino-Alnetum. Badania nad słabo dotychczas poznaną florą rezerwatu prowadzono w 2009 i 2010 r. Flora roślin naczyniowych rezerwatu liczy 259 gatunków, w tym 172 dwuliściennych, 70 jednoliściennych, 15 paprotników i dwóch przedstawicieli nagonasiennych. Stwierdzono występowanie 24 gatunków zagrożonych wyginięciem w Polsce lub objętych ochroną gatunkową, w tym pięć gatunków z polskiej „czerwonej księgi": Carex disperma, C. globularis, C. loliacea, Epipogium aphyllum i Viola epipsila. Rośliny obcego pochodzenia stanowią jedynie 2.3% flory rezerwatu. Występują tu 62 gatunki związane ze starymi lasami liściastymi, co stanowi 40% gatunków uznawanych za „puszczańskie" dla Polski. Mniejszą ich liczbę, niż w porównywalnym fragmencie Białowieskiego Parku Narodowego można tłumaczyć znaczną różnicą udziału powierzchniowego siedlisk mineralnych w stosunku do bagiennych na terenie obu obiektów, względną izolacją obszaru rezerwatu „Kozi Rynek" od innych lasów o naturalnym charakterze, a także jego otoczeniem przez drzewostany borów w pewnym stopniu przekształcone przez człowieka. Szata roślinna rezerwatu obecnie nie podlega znaczącym antropogenicznym wpływom. Najistotniejszym zagrożeniem jest usuwanie świerków zaatakowanych przez kornika. W celu ochrony lasów o cechach puszczańskich w rezerwacie „Kozi Rynek", najbardziej zasadne byłoby objęcie ochroną ścisłą zachowanych fragmentów starodrzewi. Monitorowania wymagają warunki hydrologiczne, zmienione przez melioracje przeprowadzone dawniej w sąsiedztwie południowej części rezerwatu. Proponowana jest także eliminacja drzewiastych gatunków obcego pochodzenia.

Znaczenie zastępczych stanowisk w utrzymaniu populacji
dziewięćsiłu popłocholistnego Carlina onopordifolia w Polsce

STRESZCZENIE

W latach 1985 - 1989 założono pięć zastępczych stanowisk Carlina onopordifolia z materiału genetycznego pobranego z rezerwatu przyrody „Wały". Pierwsze dwa stanowiska założono w Mstowie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (Góra Wał i polana Golizna), następne dwa powstały na Wyżynie Miechowskiej (w Racławicach i w rezerwacie „Dąbie" koło Klonowa), a piąte w Skowronnem Dolnym na Wale Pińczowskim. Stanowiska w Mstowie były utworzone z wyhodowanych wcześniej sadzonek, pozostałe założono poprzez wysiew nasion bezpośrednio do kserotermicznej murawy należącej do zespołu Inuletum ensifoliae. Tylko na czterech stanowiskach (dwa w Mstowie oraz w Racławicach i Skowronnem) introdukowane populacje wydały w latach 2000 - 2010 kwitnące rośliny zapewniające ich odnawianie się, natomiast w rezerwacie „Dąbie" od 1987 r. prawdopodobnie nie było okazów generatywnych.
Badania przeprowadzone w 2007 r. nie wykazały kwitnących roślin. Poszczególne zastępcze populacje były mniej liczne niż w latach poprzednich, a populacja w rezerwacie „Dąbie", licząca zaledwie cztery osobniki była już zanikająca. Natomiast w roku 2008 na czterech stanowiskach, a w roku 2010 na dwóch stanowiskach wykształciły się rośliny kwitnące. Lokalizacja populacji zastępczych powinna być odpowiednio zaplanowana i przemyślana, aby możliwe było uzyskanie rozproszonej sieci punktów położonych z dala od naturalnych stanowisk i wychodzących nawet poza granice zasięgu. Z tego punktu widzenia najlepiej zlokalizowane są populacje w Mstowie, a najsłabiej uzasadniona jest lokalizacja w Skowronnem Dolnym, oddalona od najbliżej położonej, naturalnej populacji zaledwie kilkaset metrów.
Udział wszystkich zastępczych populacji jest znikomy w stosunku do liczebności siedmiu znanych w Polsce populacji naturalnych i wynosi zaledwie około 0,3%. Ich rola w zachowaniu zasobów genetycznych Carlina onopordifolia jest więc minimalna. Wydaje się, że zakładanie dalszych introdukowanych populacji wymaga nowych przemyśleń i doskonalenia metodyki. Tego rodzaju zabiegi są wskazane szczególnie w przypadku silnie zagrożonych stanowisk i ginących gatunków w celu zachowania ich optymalnego stanu oraz wzbogacenia liczebności roślin na stanowiskach naturalnych. Szczególnie ważnym zadaniem jest stały monitoring introdukowanych populacji, połączony z zabiegami ochrony czynnej dla uzyskania wiarygodnych danych o udatności tego rodzaju prac i ich celowości w stosunku do oczekiwań.

Występowanie klonu polnego Acer campestre L.
na terenie rezerwatów przyrody „Ostrów Panieński"
i „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim" koło Chełmna

STRESZCZENIE

Rezerwaty przyrody „Ostrów Panieński" oraz „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim", położone na terenie Nadleśnictwa Jamy w pobliżu Chełmna (województwo kujawsko-pomorskie), chronią rzadki w kraju zespół lasu łęgowego Filario-Ulmetum minoris, w nieznacznym stopniu przekształcony przez zabiegi gospodarcze i posiadający wiele cech zbiorowiska naturalnego. Uroczysko, w obrębie którego usytuowane są oba rezerwaty, jest najliczniejszym stanowiskiem klonu polnego Acer campestre L. na Ziemi Chełmińskiej. Celem przeprowadzonych badań było określenie stanu ilościowego klonu polnego na obszarze wymienionych rezerwatów przyrody oraz porównanie uzyskanych danych z danymi historycznymi, w celu oceny dynamiki populacji tego gatunku. Klon polny występuje we wszystkich warstwach lasu w obu rezerwatach. W oparciu o dane pochodzące z transektu na terenie rezerwatu „Ostrów Panieński" stwierdzono występowanie 720 klonów polnych, natomiast na obszarze rezerwatu „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim" - 262 klonów polnych. Wśród zinwentaryzowanych drzew odnotowano również takie, które cechowały się znacznymi obwodami, przekraczającymi 200 cm. Stwierdzono także liczne odnowienia naturalne klonu - średnie zagęszczenie roślin zaliczanych do warstwy nalotu wynosi ok. 4000 szt. ha^-1 w rezerwacie „Ostrów Panieński" i ok. 2300 szt. ha^-1 w rezerwacie „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim". Wyniki przedstawionych badań wskazują, iż w obu rezerwatach populacje klonu polnego nie są zagrożone, o czym świadczy dobry stan zdrowotny drzew i ich stosunkowo liczna obecność we wszystkich warstwach lasu.

Chrząszcze nekrofilne z rodzin: Coleoptera: Sphaeritidae,
Histeridae - Histerinae, Leiodidae - Cholevinae, Silphidae
terenów leśnych Puszczy Białowieskiej

STRESZCZENIE

Praca dotyczy składu gatunkowego zgrupowań chrząszczy nekrofilnych terenów leśnych Puszczy Białowieskiej. Powierzchnie badawcze założono we wszystkich obrębach nadleśnictw: Białowieża, Browsk i Hajnówka oraz w Białowieskim Parku Narodowym. Reprezentowały one 13 typów siedliskowych lasów, jakie występują w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Każdy siedliskowy typ lasu był reprezentowany przez 12 powierzchni badawczych założonych w starych lasach. Dodatkowo 9 powierzchni założone w młodszych fazach rozwojowych drzewostanów. Na każdej powierzchni badawczej założono 5 pułapek Barbera. W efekcie od czerwca do października 1999 roku, zebrano 5594 chrząszcze nekrofilne należące do 32 gatunków. Rodzinę Sphaeritidae reprezentował jedyny krajowy gatunek Sphaerites glabratus (Fabricius, 1792), Histeridae - 6 gatunków, Leiodidae - 15 gatunków i Silphidae - 10. Najliczniej odławianymi gatunkami były: Silpha carinata Herbst, 1783, Nicrophorus vespilloides Herbst, 1783, Silpha obscura (Linnaeus, 1758), Phosphuga atrata (Linnaeus, 1758), Catops picipes (Fabricius, 1787), C. nigricans (Spence, 1815), Apocatops nigrita (Erichson, 1837), Oiceoptoma thoracicum (Linnaeus, 1758) i Margarinotus striola succicola (Thomson, 1862).
W Białowieskim Parku Narodowym i Nadleśnictwie Białowieża najliczniejszym spośród wszystkich odłowionych gatunków był Nicrophorus vespilloides. Chrząszcz ten licznie odławiał się również w pułapki umieszczone w Nadleśnictwie Browsk i Hajnówka. Wskazuje to na jego ścisły związek z środowiskiem leśnym i potwierdza fakt, iż jest on typowym gatunkiem leśnych zgrupowań chrząszczy nekrofilnych. Jednocześnie w lasach Białowieskiego Parku Narodowego, w odróżnieniu od lasów pozostałej części Puszczy Białowieskiej, stwierdzono duży udział gatunków z podrodziny Cholevinae: Catops picipes, Apocatops nigrita i Fissocatops westi.
Wykazano również 4 gatunki nowe dla fauny Puszczy Białowieskiej: Hister quadrinotatus (L.G. Scriba, 1790), Catops morio (Fabricius, 1792), Choleva agilis i Ch. oblonga Latreille, 1807.

Bzygowate (Syrphidae; Diptera) Ojcowskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Przed podjęciem badań z terenu Ojcowskiego Parku Narodowego znanych było 28 gatunków z rodziny Syrphidae, podanych głównie w XIX. wieku przez Wagę (1857) i Sznabla (1881). W czasie badań prowadzonych w latach 1986 - 2008 zgromadzono prawie 1400 okazów bzygowatych reprezentujących 169 gatunków. Nie udało się potwierdzić pięciu zebranych wcześniej gatunków: Eristalis ostreacea, Cheilosia soror, Chrysogaster basalis, Pipizella virens i Sphaerophoria rueppellii. Wykaz Syrphidae OPN obejmuje łącznie 174 gatunki (tj. 43% fauny Polski).
Muchówki były łapane głównie metodami jakościowymi - „na upatrzonego" lub wykaszane siatką entomologiczną.
W czasie badań wykryto dziewięć gatunków nowych dla fauny Polski: Brachyopa obscura Thompson et Torp, 1982; Neoascia unifasciata (Strobl, 1898); Sphaerophoria batava Goeldlin, 1974; Cheilosia himantopa (Panzer, 1798); Cheilosia orthotricha Vujic et Claussen 1994; Melangyna pavlovskyi Violovitsh, 1956;; M. lucifera Nielsen, 1980; Parasyrphus kirgizorum (Peck, 1969) i Xanthogramma stackelbergi Violovitsh, 1975. Występuje tu również wybitnie rzadki gatunek saproksylobionta - Chalcosyrphus eunotus (Lw.), który został niedawno uznany za wymarły, a w ostatnich latach stwierdzono go w naszym kraju zaledwie z kilku stanowiskach. Rzadkie są też trzy inne gatunki - Pipiza accola Viol., poza Ojcowskim PN podany z Biebrzańskiego PN oraz Eupeodes nielseni Duš. et Lás. i Paragus haemorrhous (Rond.) oprócz OPN znane tylko z Puszczy Białowieskiej. Bzygowate Parku na tle fauny Polski wyróżniają się dużym zróżnicowaniem ekologicznym z przewagą gatunków o larwach drapieżnych i fitofagicznych i zubożeniem w leśne saproksylobionty. Wykryto tu jednak kilka rzadkich gatunków związanych z martwym drewnem: np. Brachyopa dorsata Zett., Spilomyia manicata (Rond.), Chalcosyrphus eunotus (Lw.) czy Temnostoma meridionale Kriv. et Mam. Przyczyn ubóstwa saproksylobiontycznych Syrphidae w OPN należy szukać w rabunkowej gospodarce leśnej prowadzonej tu do chwili utworzenia Parku.
Charakterystyczną cechą badanej fauny muchówek jest stosunkowo duży udział gatunków górskich (4)
i borealno-górskich (12). Łącznie stanowią one 9% fauny ojcowskich Syrphidae. Żadna ze zbadanych dotąd grup owadów w Ojcowskim Parku Narodowym nie wyróżnia się tak dużym udziałem elementu górskiego i borealno-górskiego.

Występowanie drobnych ssaków w rezerwacie Kwiatówka

STRESZCZENIE

W latach 2005 - 2007 przeprowadzono badania drobnych ssaków w rezerwacie Kwiatówka (województwo małopolskie). W badaniach wykorzystano równolegle 3 metody: dwie z nich polegały na chwytaniu zwierząt w pułapki żywołowne (zapadkowe i stożkowe), trzecia natomiast opierała się na analizie wypluwek puszczyków żyjących na terenie rezerwatu. W rezultacie określono wystepowanie 16 gatunków drobnych ssaków należących do 5 rodzin (Muridae, Soricidae, Myoxidae,Talpidae i Vespertilionidae). Największą liczebność wykazały 3 gatunki (Microtus arvalis, M. agrestis i Apodemus flavicollis), co wynika jednak z preferencji pokarmowych puszczyków dostarczających w zrzutkach wiele ich szczątków. Jednocześnie stwierdzono obecność 7 gatunków podlegających ochronie ścisłej, w tym Glis glis znajdującej się w Polskiej Czerwonej Księdze. Są to pierwsze efekty badań teriologicznych pochodzące z rezerwatu Kwiatówka, a połączenie trzech metod stwarza podstawy wiarygodności wynikowej.

NOTATKI FLORYSTYCZNE, FAUNISTYCZNE I MYKOBIOTYCZNE

Nowe stanowiska tęgosza rdzawego
Elater ferrugineus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera: Elateridae)
oraz Platyrhinus resinosus (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Anthribidae)
w zachodniej Polsce

STRESZCZENIE

Autorzy podają nowe stanowiska dwóch ciekawych, rzadko spotykanych w Polsce gatunków chrząszczy (Coleoptera): tęgosza rdzawego Elater ferrugineus (Linnaeus, 1758) oraz Platyrhinus resinosus (Scopoli, 1763) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Jest to czwarte znane współcześnie w tej krainie stanowisko pierwszego z gatunków, zaś drugi z nich nie był wcześniej z tej krainy podawany. Obydwa wymienione gatunki chrząszczy związane są z drzewostanami liściastymi i mieszanymi o charakterze naturalnym (uznawane są za ich relikty), przez co ich populacje są zagrożone w związku z dominującymi obecnie sposobami prowadzenia gospodarki leśnej. W niniejszej pracy wskazano działania, które powinny być podjęte w celu zapewnienia bezpiecznej, trwałej egzystencji wymienionych (jak również innych o zbliżonych wymaganiach siedliskowych) gatunków na terenie rezerwatu „Dolina Postomii" lub innych obszarów o podobnym charakterze.

Ponowne stwierdzenie piekielnicy
Alburnoides bipunctatus (Teleostei: Cyprinidae)
w rzece Nidzie

STRESZCZENIE

W pracy przedstawiono nowe dane dotyczące rozmieszczenia rzadkiej ryby karpiowatej, piekielnicy Alburnoides bipunctatus, w rzece Nidzie. Gatunek ten, zaliczany do kategorii gatunków zagrożonych (EN), został stwierdzony na dwóch stanowiskach na dolnej Nidzie: w miejscowości Pasturka koło Pińczowa oraz w Wiślicy (dwukrotnie). Wszystkie piekielnice zostały odłowione w trakcie odłowów prowadzonych w nocy - za dnia gatunku tego nie odnotowano. Nie stwierdzono go również w prowadzonych równolegle odłowach agregatowych. Jest to pierwsze stwierdzenie piekielnicy w Nidzie od końca lat 60. XX wieku.

XXXIII Wszechnica Biebrzańska - Grzyby nad Biebrzą

STRESZCZENIE

W dniach 6 - 7 listopada 2010 roku w siedzibie Biebrzańskiego Parku Narodowego w Osowcu-Twierdzy odbyło się kolejne, 33-cie spotkanie w ramach Wszechnicy Biebrzańskiej. Tematem spotkania było „Królestwo Grzyby". Pierwszy dzień wypełniły referaty, w których przedstawiono szereg zagadnień związanych z grzybami. W drugim dniu, na wycieczce obserwowano owocniki grzybów wielkoowocnikowych w terenie. W artykule zamieszczono wykaz 64 gatunków znalezionych podczas wycieczki.