Bialowieski Park Narodowy - PNRP 31(3)

Niniejsza praca traktuje o roli porostów (Fungi lichenisati) jaką owe organizmy pełnią zarówno w przyrodzie jak i codziennym życiu człowieka. Ta specyficzna grupa organizmów, zdecydowanie odbiegająca pod każdym niemal względem od swych wyżej zorganizowanych ,,krewniaczek'' - a więc roślin wyższych, pełni szereg jakże istotnych zadań. Jako nieodzowny element ekosystemów leśnych, zarówno wzbogacają je pod względem gatunkowym, jak również są swoistym rezerwuarem wody na wypadek długotrwałej suszy. Zapewniając właściwy mikroklimat w zbiorowiskach leśnych przyczyniają się także do stymulacji rozwoju roślin naczyniowych, jak również dają schronienie licznym gatunkom bezkręgowców. Jednakże nie tylko przyroda czerpie z dobrodziejstw jakie dają porosty. Człowiek już od starożytnych czasów dostrzegał ich niezwykłe walory spożywcze, lecznicze, przemysłowe (produkcja barwników) czy też - jak to ma miejsce ostatnimi czasy - w monitorowaniu stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego trującymi związkami siarki.

Kresowe stanowisko środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego
Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae (Hartm. 1934) Scam. et Pass. 1959
na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego

Środkowoeuropejski acydofilny las dębowy Calamagrostio arundinaceae - Quercetum petraeae (Hartm. 1934) Scam. et Pass. 1959. w typologii leśnej odpowiada głównie borowi mieszanemu świeżemu (BMśw) oraz lasowi mieszanemu świeżemu (LMśw), a także rzadziej borowi mieszanemu wilgotnemu (BMw), lasowi mieszanemu wilgotnemu (LMw) i uboższym wariantom lasu świeżego (Lśw). Zwarty areał jego występowania obejmuje południowo - zachodnią część Polski, objętą wpływami klimatu atlantyckiego. Trudny do ustalenia jest, jednak przebieg wschodniej granicy zasięgu zespołu. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie charakterystyki przyrodniczej, stanowiska środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego opisanego po raz pierwszy na terenie Puszczy Kozienickiej. Obszar badań zlokalizowany jest w północnej części Puszczy na terenie Nadleśnictwa Kozienice, w obrębie leśnym Kozienice i leśnictwie Cztery Kopce. Badania zostały przeprowadzone w sezonie wegetacyjnym 2010. Ogólna powierzchnia obszaru zajmowanego przez zespół środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego, obliczona na podstawie mapy numerycznej, wynosi około 6,70 ha. Gatunkiem panującym w warstwie drzewostanu jest dąb bezszypułkowy Quercus petraea, zaś rolę domieszki pełni sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Wiek drzewostanu na badanym terenie wynosi około 85 lat i osiąga on średnio 23 metry wysokości oraz II bonitację. Spośród gatunków lasotwórczych w sposób naturalny odnawia się jedynie dąb bezszypułkowy Quercus petraea. Pokrycie warstwy zielnego runa wynosi od 70% do 75%. Warstwa mszystego runa jest słabo rozwinięta i nie przekracza 5% pokrycia. Cały obszar zajmowany przez badany zespół zakwalifikowano do typu siedliskowego lasu mieszanego świeżego.
Ogólna charakterystyka florystyczna, fitocenotyczna oraz siedliskowa zbiorowiska omawianego w ramach niniejszego opracowania wskazuje na jego znaczny stopień podobieństwa do płatów opisywanych na terenie Wielkopolski jako zespół Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae typicum w postaci zdegenerowanej. Należy jednak prowadzić dalsze badania florystyczne, fitosocjologiczne oraz siedliskowe, które powinny dać ostateczną odpowiedź na pytanie, czy wyróżnione zbiorowisko jest autogenicznym, występującym w specyficznych warunkach siedliskowych, płatem zespołu środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae, znajdującym się poza granicą zwartego zasięgu występowania tej asocjacji. Czy też mamy do czynienia z formą antropogenicznego przekształcenia zespołu grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum?

Rezerwat przyrody ,,Źródlisko Skrzypowe" (South Pomeranian Lake District, NW Poland) chroni fragment doliny małej rzeki z cennymi przyrodniczo źródłami typu helokrenowego. W 2006 r. stwierdzono tu 10 gatunków ważek. Brak ich było w źródłach, które ważki w Polsce nizinnej zasiedlają bardzo rzadko - co dotyczy zwłaszcza helokrenów. Faunę rzeki Kaczynki tworzyły po połowie reofile (silnie dominujące ilościowo) i eurytopy. Jej najcenniejszy element to autochtoniczna populacja Cordulegaster boltonii. Rezerwat leży w punkcie ciężkości jego areału w Polsce, obejmującym obszar od Borów Dolnośląskich do Pojezierza Dobiegniewskiego i Równiny Drawskiej. Jest to refugium tego gatunku o znaczeniu ponadkrajowym, zwłaszcza wobec jego zanikania w Niemczech wschodnich.

W pracy zawarto dane z prowadzonych niesystematycznie w ostatnich 18. latach badaniach nad kózkowatymi Poleskiego Parku Narodowego (PNP). Wykazano 67 gatunków Cerambycidae (około 35% fauny Polski). Dominantami są: Rhagium inquisitor, R. mordax, Stictoleptura maculicornis, S. rubra, Leptura quadrifasciata, Stenurella melanura, Strangalia attenuata, Spondylis buprestoides, Agapanthia villosoviridescens. Najcenniejsze faunistycznie gatunki kózkowatych w PNP to: Ergates faber, Grammoptera ustulata, Lepturobosca virens, Necydalis major, Leioderes kollari, Chlorophorus herbstii, Mesosa curculionoides, Mesosa nebulosa, Lamia textor, Monochamus urussovii, Pogonocherus hispidulus, Exocentrus punctipennis, Saperda perforata, Saperda similis, Stenostola ferrea, Menesia bipunctata, Agapanthia violacea, Phytoecia affinis (Tab. 1). Występują tu przedstawiciele 11 elementów zoogeograficznych; dominują gatunki palearktyczne (35,4%); odnotowano też duży udział elementów „ciepłych" (subpontomediterranean, subpontic, submediterranean - łącznie 16,7%) i niski elementów „zimnych" (boreomontane, boreal - 4,6%), co świadczy o wyraźnych wpływach południowych na badany teren (Tab. 2). Z kolei odnalezienie w PNP syberyjskiego gatunku Monochamus urussovii i borealno-górskiego Lepturobosca virens sugeruje, że badany teren ma, albo miał w nieodległej przeszłości, również związki z tajgą. Wyodrębniono także 15 elementów zasięgowych (Tab. 3), wśród których najszerzej reprezentowany jest Pacific-Atlantic (16 gatunków).
Zidentyfikowano rośliny żywicielskie dla larw 35 gatunków Cerambycidae, w tym bardzo rzadko obserwowane powiązanie pokarmowe Strangalia attenuata z Tilia cordata. Najczęściej zasiedlanymi drzewami były Pinus sylvestris i Quercus robur, na których rozwijało się odpowiednio 7 i 6 gatunków Cerambycidae. Określono rośliny żywicielskie dla imagines 14 antofilnych gatunków. Kózkowate odwiedzały co najmniej 15 gatunków roślin, głównie z rodziny Apiaceae, Compositae i Rosaceae (Tab. 1).
Omówiono problemy ochrony tej grupy chrząszczy na terenie PNP, wskazując m.in. miejsca na badanym obszarze, gdzie koncentrują się najcenniejsze gatunki oraz przedstawiono rekomendacje dotyczące konkretnych działań zmierzających do utrzymania bogactwa gatunkowego organizmów saproksylicznych oraz zasiedlających ciepłe tereny otwarte.

Występowanie ryb i minogów w rzece Kirsna (prawobrzeżny dopływ Łyny) określono na podstawie elektropołowów przeprowadzonych na siedmiu stanowiskach. Skład gatunkowy i rozmieszczenie ichtiofauny określono na podstawie odłowów ryb prowadzonych wiosną i jesienią w latach 2007-2009 i 2012 (Tab. 1). Ogółem złowiono 925 ryb i minogów należących do 19 gatunków. Najliczniej występowały płoć (26,5%), słonecznica (26,5%) i jelec (12,0%). (Tab. 1). Natomiast największą stałością występowania w odłowach wyróżniały się szczupak (73,3%), płoć (66,7%), jelec (60,0%) i strzebla potokowa (53,3%). Z kolei najmniejszą stałością występowania w odłowach odznaczały się miętus, lin i karaś srebrzysty (wszystkie 6,7%). Najliczniejszą grupą pod względem preferencji siedliskowych były gatunki eurytopowe (47% odnotowanych gatunków i 65% dominacja ilościowa), a w dalszej kolejności reofilne (odpowiednio 47 i 35%). Pod względem ilościowym w odłowach dominowały gatunki należące do grupy fitofilnych (44,8%) oraz lito-filnych (27,8%). Większość gatunków odnotowanych w rzece według klasyfikacji IUCN posiada status najmniejszej troski (LC). Miętus, minóg strumieniowy i głowacz białopłetwy zaliczane są do grupy gatunków narażonych na wyginięcie (VU), natomiast strzebla potokowa i jelec należą do grupy gatunków bliskich zagrożenia (NT). Śliz, minóg strumieniowy i głowacz białopłetwy to gatunki podlegające ochronie gatunkowej, a ostatnie z dwóch wymienionych gatunków umieszczone są w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jedynym gatunkiem obcym odnotowanym w Kirsnie był karaś srebrzysty.

Prace prowadzono na terenie rezerwatu przyrody „Gaj", stawach chorzewskich oraz w ich sąsiedztwie (łącznie ponad 1030 ha). Obszar badawczy zlokalizowany jest w zachodniej części województwa świętokrzyskiego (centralna Polska). Na łagodnych wzgórzach tego terenu dominują zbiorowiska leśne, pola uprawne i łąki. W sąsiedztwie stawów znajdują się bagna. W rezerwacie „Gaj" chronione są rzadkie gatunki roślin, m.in. obuwik pospolity (Cypripedium calceolus L.), podkolan biały (Platanthera bifolia (L.) Rich.) i barwinek pospolity (Vinca minor L.).
Obserwacje prowadzono w latach 2011-2012, badając obecność płazów i gadów oraz biologię wybranych gatunków. Stwierdzono występowanie następujących gatunków: traszka grzebieniasta Triturus cristatus Laur., traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha zielona Pseudepidalea viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., żaba jeziorkowa Pelophylax lessonae Cam., żaba wodna Pelophylax kl. esculentus L., żaba trawna Rana temporaria L., żaba moczarowa Rana arvalis Nilss., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i żmija zygzakowata Vipera berus L. Badaniami objęto biologię rozrodu ropuchy szarej i żaby trawnej.
Głównym zagrożeniem dla herpetofauny są niekorzystne zmiany stosunków wodnych, powodujące obniżanie poziomu lustra wody i wysychanie zbiorników. Innymi rodzajami niekorzystnego oddziaływania jest eutrofizacja zbiorników oraz zabijanie migrujących płazów przez samochody.

Torfowiskowy rezerwat przyrody „Pieczyska" (powierzchnia 40,84 ha) obejmuje ochroną torfowiska i podmokłe zbiorowiska leśne (bór mieszany wilgotny, las mieszany świeży i ols). Zlokalizowany jest w południowej części województwa świętokrzyskiego (centralna Polska) oraz na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego. Rzeźba terenu jest zróżnicowana, przeważają skały kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Występuje kilka rodzajów gleb oraz wiele małych cieków i zbiorników wodnych. Obserwacje prowadzono w latach 2011-2012, badając obecność płazów i gadów oraz biologię wybranych gatunków.
Stwierdzono występowanie następujących gatunków: traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris L., grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus Laur., ropucha szara Bufo bufo L., ropucha zielona Pseudepidalea viridis Laur., rzekotka drzewna Hyla arborea L., żaba trawna Rana temporaria L., żaba moczarowa Rana arvalis Nilss., jaszczurka zwinka Lacerta agilis L., jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara Jacquin, padalec zwyczajny Anguis fragilis L., zaskroniec zwyczajny Natrix natrix L. i żmija zygzakowata Vipera berus L. Badaniami objęto biologię rozrodu ropuchy szarej, ropuchy zielonej, żaby trawnej i żaby moczarowej.
Głównym zagrożeniem dla herpetofauny są niekorzystne zmiany stosunków wodnych, powodujące obniżanie poziomu lustra wody i wysychanie zbiorników. Innymi rodzajami niekorzystnego oddziaływania jest zabijanie migrującej fauny przez samochody, działalność człowieka (zbieractwo, wypas) i jej konsekwencje (zaśmiecenie).

Stanowisko zerwy kulistej (Phyteuma orbiculare L.)
na obszarze Niecki Nidziańskiej

W czerwcu 2009 roku podczas badań na łąkach w okolicach miejscowości Młodzawy Duże (gmina Pińczów) stwierdzono kilka okazów zerwy kulistej (Phyteuma orbiculare). Roślina jest objęta w Polsce ochroną ścisłą. Występuje ona przede wszystkim w Karpatach, Sudetach oraz w pasie wyżyn południowych. Nieistniejące już stanowiska znajdowały się także w rejonie Torunia oraz na Pojezierzu Mazurskim. Na obszarze Niecki Nidziańskiej zanotowano ją w 1999 roku w okolicach miejscowości: Piaski, Zakrzów oraz Wojsławice, a także w 1986 roku w Wodzisławiu. Na Wyżynie Miechowskiej notowana w Rzeczystej koło Pojałowic (rok 1920). Odnalezione przez autorkę stanowisko uzupełnia wiedzę na temat aktualnego zasięgu omawianej rośliny w Dolinie Nidy i środkowej Polsce. Zerwa kulista rosła na łące wilgotnej, którą objęto Programem Rolnośrodowiskowym; zagrożeniem dla gatunku jest wymóg koszenia od 15-go czerwca, który wydaje się zbyt wczesny.

Pierwsze stanowisko
miedziopiersi północnej Somatochlora arctica (Zetterstedt, 1840)
(Odonata: Corduliidae) na Opolszczyźnie z komentarzem
do listy ważek województwa opolskiego

Autorzy prezentują dane o pierwszym stwierdzeniu miedziopiersi północnej Somatochlora arctica (Zetterstedt, 1840) na Opolszczyźnie. Rozwój tego gatunku stwierdzono na podstawie 7 larw wyłowionych 8 IX 2012 r. w kanale śródleśnym położonym w rezerwacie „Kamieniec". Kanały porośnięte są całkowicie mchami z rodzaju Sphagnum Linnaeus, 1758. Jest to 4. współczesne stanowisko tego gatunku na Górnym Śląsku. Autorzy przedstawiają także listę gatunków ważek odnotowanych do tej pory w województwie opolskim (61 gatunków) oraz listę gatunków współcześnie stwierdzanych (59 gatunków) stanowiących 80.8% krajowej odonatofauny. Na podstawie zasięgów i występowania w województwach sąsiednich wymieniają też gatunki, których wykrycie w przyszłości jest prawdopodobne na terenie województwa opolskiego: Sympecma paedisca (Brauer, 1877), Coenagrion lunulatum (Charpentier, 1840), Aeshna subarctica Walker, 1908 i A. viridis Eversmann, 1836.