,,PNRP’’ 27(1) za 2008 r.

Porosty rezerwatów torfowiskowych „Mszar” i „Redykajny” na Pojezierzu Olsztyńskim

STRESZCZENIE

Rezerwaty torfowiskowe „Mszar” i „Redykajny” położone są w centralnej części Pojezierza Olsztyńskiego, w granicach administracyjnych miasta Olsztyna. Badania lichenologiczne przeprowadzono w tych obiektach w latach 1999 – 2001. Odnotowano występowanie 93 gatunków porostów, w tym 44 w rezerwacie „Mszar” oraz 80 w rezerwacie „Redykajny”. Biota porostów obu obiektów zawiera liczną grupę gatunków rzadkich (np. Calicium trabinellum, Parmelia submontana, Usnea subfloridana) lub rzadko wyróżnianych w Polsce i znanych dotychczas z nielicznych stanowisk (np. Absconditella lignicola, Fuscidea arboricola, F. pusilla, Lecanora ramulicola, Lecidea nylanderi, Pycnora sorophora, Scoliciosporum sarothamni, Thelidium minutulum). Wyróżniono 16 gatunków objętych w Polsce ochroną gatunkową oraz 23 gatunki zagrożone w skali kraju wymarciem. Na badanym terenie dominowały epifty (72 taksony) i epiksyle (47). Spośród występujących w obu rezerwatach forofitów najbogatsze bioty porostowe odnotowano na korze olszy czarnej (28), osiki (21), brzozy (19), sosny pospolitej (18), dębu szypułkowego (16) i jesionu zwyczajnego (10). Wyłącznie na drewnie odnotowano kilka rzadkich gatunków, m.in.: Absconditella lignicola, Calicium trabinellum, Chaenotheca trichialis, Ch. xyloxena, Chaenothecopsis pusiola, Micarea melaena i Vulpicida pinastri.

Stan izolowanych naturalnych populacji
dziewięćsiłu popłocholistnego Carlina onopordifolia w Polsce

STRESZCZENIE

Współczesne trendy w gospodarowaniu zasobami biosfery oraz działalność człowieka w środowisku przyrodniczym sprawiają, że liczne elementy flory i fauny znajdują się w zasięgu bezpośredniego zagrożenia ze strony przemysłu, gospodarki rolnej i leśnej, komunikacji oraz penetracji turystycznej i myślistwa. Do roślin zagrożonych należy m.in. dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia BESSER - gatunek o endemicznym typie zasięgu, bardzo rzadki we florze Polski, znany zaledwie z kilku stanowisk, z których tylko trzy można uważać za liczne, powyżej 1000 okazów (2 na Wyżynie Małopolskiej i 1 na Wyżynie Lubelskiej). Ze względu na niedużą liczbę stanowisk gatunek ten znalazł się na liście roślin chronionych oraz został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Podobne miejsce zajmuje w Czerwonej Księdze Ukrainy. Jest to roślina bardzo specyficznych środowisk, zajmuje bowiem wapienne wzniesienia o silnie nasłonecznionych stokach, gdzie wykształcają się zbiorowiska wybitnie ciepłolubnie z udziałem gatunków charakterystycznych dla formacji stepowych. Od ponad 100 lat dziewięćsił popłocholistny budzi zainteresowanie botaników i ekologów, którzy badali jego dynamikę populacyjną, wymagania siedliskowe, rozmieszczenie geograficzne, skuteczność ochrony prawnej oraz możliwość wzbogacania liczebności na nowych, zastępczych stanowiskach.
Aktualnie dziewięćsił popłocholistny znany jest w Polsce z 7 stanowisk, z których 5 znajduje się na Wyżynie Małopolskiej (rez. „Wały”, okolice Pińczowa, Skowronna, Pasturki i Bogucic) i dwa na Wyżynie Lubelskiej (rezerwaty „Stawska Góra” koło Chełma i „Rogów” koło Zamościa). Najbogatsze stanowiska znajdują się w rezerwacie „Wały” (liczące ok. 8000 osobników, w tym 650 kwitnących), w rezerwacie “Stawska Góra” (ok. 3300 okazów w tym 150 kwitnących) oraz w okolicach Pińczowa (1245 roślin, w tym 120  kwitnących). Pozostałe są mniej liczne, każde obejmuje bowiem nie więcej niż 600 roślin, w tym około 50 kwitnących. Poza Polską dziewięćsił znany jest też z zachodniej Ukrainy, gdzie znajduje się 8 czynnych populacji, zlokalizowanych w rejonie Lwowa, Złoczowa i Tarnopola oraz 10 stanowisk historycznych, na których dziewięćsił prawdopodobnie wyginął.
Całkowitą liczebność dziewięćsiłu na wszystkich stanowiskach w Polsce szacuje się na około 13 600 osobników, w tym ok. 1000 roślin kwitnących. Dynamikę zmian liczebności poszczególnych populacji w latach 1980 - 2006 przedstawiono w Tab. 1, a ich rozmieszczenie na Ryc. 1. Carlina onopordifolia należy do roślin owadopylnych, semelparycznych, bowiem osobniki zakwitają tylko raz i po wydaniu owoców giną. Rozmnaża się tylko z nasion, których ilość zależy od liczby roślin zakwitających w danym roku i od wielkości kwiatostanów, którymi są przyziemnie koszyczki. W jednym kwiatostanie może wykształcić się 1000 - 2200 kwiatów, ale tylko ok. 75% może być zapylone przez owady, z czego zaledwie 40% może wydać nasiona. Ich masa oceniana jest jako duża, wynosi ona bowiem 0,0243 g razem z puchem kielichowym, który ułatwia rozsiewanie się przez wiatr. Najskuteczniejszą formą metody prawnej tej rośliny jest rezerwat przyrody. Proponuje się powołanie nowego, dużego rezerwatu „Góry Pińczowskie”, obejmującego wszystkie stanowiska w okolicach Skowronna, Pińczowa, Pasturki i Bogucic.

Charakterystyka flory naczyniowej rezerwatu „Mokry Jegiel” i jego otoczenia

STRESZCZENIE

Flora rezerwatu przyrody „Mokry Jegiel” i bezpośrednio do niego przylegających terenów liczy 263 gatunki roślin naczyniowych, należących pod względem systematycznym (hierarchicznie) do: 5 gromad, 6 klas, 41 rzędów, 66 rodzin i 166 rodzajów. Dominującą grupą są rośliny okrytozalążkowe posiadające aż 248 przedstawicieli, zgrupowanych w 156 rodzajach i 56 rodzinach. Wśród ostatnio wymienionych taksonów, najliczniej reprezentowane są: Cyperaceae, Asteraceae, Rosaceae, Lamiaceae, Caryophyllaceae, Apiaceae i Ranunculaceae obejmujące ponad 50% stwierdzonych gatunków.
Pod względem liczebności stanowisk w Polsce aż 96,9% stwierdzonych gatunków uznać należy za pospolite bądź często spotykane w kraju. Dalsze 8 (3%) to gatunki z dość dużą liczbą stanowisk, ale zgrupowanych głównie w jednym regionie. Udział gatunków z małą liczbą stanowisk w kraju wynosi 1,1% – 3 taksony.
Analiza tendencji dynamicznych analizowanych gatunków wykazała przewagę roślin o wzrastającej liczbie stanowisk w kraju. Stanowią one łącznie połowę wszystkich stwierdzonych taksonów. Tendencję spadkową w tym względzie, wykazuje tylko 14 gatunków analizowanej flory, zaś 8 gatunków roślin tracąc stanowiska, jednocześnie zyskuje nowe.
Rozpatrując częstość występowania gatunków na badanym obszarze obserwuje się wyraźną przewagę roślin często spotykanych (62%). Rośliny pospolite stanowią 27%, przedstawicieli flory naczyniowej, rzadko spotykane na omawianym terenie – 11%.
Na badanym terenie stwierdzono obecność 12 roślin podlegających ochronie gatunkowej, w tym 7 całkowitej i 6 częściowej. Jeden gatunek Succisella inflexa umieszczony jest w „Polskiej Czerwonej Księdze Roślin”, z kategorią zagrożenia VU. Gatunek ten, wraz z dwoma innymi, znajduje się również na „Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce”. Na regionalnej czerwonej liście gatunków Niziny Południowopodlaskiej oprócz wspomnianych 4 taksonów zagrożonych w skali kraju, znalazło się 13 innych roślin.
Najliczniej reprezentowaną formą życiową, stanowiącą ponad połowę analizowanej grupy gatunków, są hemikryptofity, zaś prawie 1 przypada na kryptofity. Taki rozkład udziału form życiowych, charakteryzujący się dominacją wyżej wymienionych grup gatunków, mniejszą ilością fanerofitów oraz niewielkim udziałem chamefitów i terofitów, jest generalnie charakterystyczny dla flory naszego kraju (SZAFER, ZARZYCKI 1977).
Niemal wszystkie, poza 2 gatunkami kenofitów, to rośliny rodzime dla naszej flory (spontaneofity). Z tego niemal 2/3 gatunków stanowią spontaneofity niesynatropijne, zaś ponad 1/3 apofity. Odnotowano jedynie 2 gatunki kenofitów, co świadczy o dobrze zachowanej strukturze siedlisk o charakterze naturalnym i półnaturalnym.
Największy jednostkowy udział gatunków charakterystycznych (69) przypada na zbiorowiska łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea, co w zestawieniu z ich niewielką powierzchnią (ok. 3% terenu), wskazuje, że mają one znaczący wkład w zabezpieczenie różnorodności gatunkowej omawianego obszaru obszarze.

Bioróżnorodność łąk w świetle ich użytkowania
na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Dynamikę bioróżnorodności łąk na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego badano na 20 wybranych powierzchniach stałych, występujących w postaci 10 par kwadratów, rozmieszczonych na terenie Wołosatego i Ustrzyk Górnych. W każdej parze wydzielony był kwadrat regularnie koszony i kwadrat wyłączony z użytkowania. Spis florystyczny na powierzchniach przeprowadzono w roku 2000, a następnie, po 6 latach, w roku 2006.
Na podstawie odnotowanych zmian jakościowych we florze łąkowej sporządzono rejestr wzrostu i spadku bioróżnorodności (Tab. 1) pod wpływem zróżnicowanego traktowania fitocenozy łąkowej. Sporządzono również zestawienie gatunków negatywnie i pozytywnie reagujących na odłogowanie łąki (Tab. 2, 3) oraz jej koszenie (Tab. 4, 5).
Wyniki wykazują, iż ruń łąkowa bardzo wyraźnie reaguje na wyłączenie powierzchni z koszenia. Następuje spadek liczby gatunków i pojawia się specyficzna grupa roślin o charakterze ekspansywnym (np. Galeopsis tetrachit i G. speciosa, Cirsium palustre, Angelica sylvestris, Deschampsia caespitosa). W przypadku regularnego koszenia (Tab. 5) na powierzchnie łąkowe wracają niskodarniowe gatunki światłożądne (np. Campanula patula, Lychnis flos-cuculi, Hieracium pilosella, Dactylorhiza majalis). Tak wyraźna reakcja, rejestrowana w przedziale 6 lat, wskazuje jak ważne jest utrzymywanie regularności koszenia na łąkach o wysokim wskaźniku różnorodności.

Wykaz krytyczny pająków (Araneae) Ojcowskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

W pracy przedstawiono krytyczny wykaz danych bibliograficznych na temat pająków wymienianych z Ojcowskiego Parku Narodowego (198 gatunków), uzupełniony wynikami przeprowadzonych w 2006 roku badań (240 stwierdzonych gatunków). Łącznie daje to liczbę 284 gatunków pająków wykazywanych z Parku. W danych bibliograficznych można było znaleźć jeszcze informacje o kolejnych 10 gatunkach wymienianych z terenu Parku: Harpactea lepida, Anguliphantes monticola, Ceratinella brevipes, Hypsocephalus dahli, Porrhomma campbelli, P. rosenhaueri, Syedra gracilis, Walckenaeria nodosa, Philodromus poecilus i Leptorchestes berolinensis. Analiza piśmiennictwa ujawniła jednak, że mogły one zostać błędnie oznaczone lub pomyłkowo zaliczone do araneofauny Parku, natomiast L. berolinensis prawdopodobnie wyginął, gdyż nie udało się go ponownie odszukać. Dlatego do czasu potwierdzenia aktualnymi materiałami należy je wykreślić z listy pająków OPN. Przeprowadzone badania ujawniły duże bogactwo gatunkowe wśród pająków zamieszkujących obszar Ojcowskiego PN. Z szczególnie interesujących gatunków zebranych w 2006 roku podkreślić należy stwierdzenie dwóch bardzo rzadkich i chronionych: Atypus muralis i A. piceus. Potwierdzono także, po przeszło 100 latach od pierwszej informacji, obecność Titanoeca quadriguttata. Wstępne wyniki uzyskane w środowiskach kserotermicznych wskazują, że zamieszkują je bardzo interesujące zgrupowania pająków. M.in. stwierdzono obecność Alopecosa inquilina, A. trabalis, Arctosa lutetiana, Pardosa bifasciata, Tegenaria campestris, Zodarion germanicum, Trachyzelotes pedestris, Ozyptila blackwalli, O. claveata, O. scabricula, Xysticus robustus, Asianellus festivus, Phlegra fasciata. Badania przeprowadzone w środowiskach leśnych Ojcowskiego PN wykazały, że ich araneofauna powinna obfitować w wiele gatunków o charakterze górskim. Wskazuje na to m.in. obecność: Anguliphantes nodifer, Centromerus serratus, Saloca kulczynskii, Sintula corniger, Tegenaria silvestris. Pomimo znacznego wydłużenia, do 284 pozycji, listy gatunków znanych z Ojcowskiego PN, należy się spodziewać, że przyszłe badania pozwolą na jej dalsze powiększenie. Zadaniem priorytetowym jest jak najszybsze podjęcie systematycznych badań, celem pełnego poznania zgrupowań pająków zamieszkujących Ojcowski PN.

Rozmieszczenie i struktura makrozoobentosu w zbiorniku Krzynia
na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”

STRESZCZENIE

W makrozoobentosie wypłyconego zbiornika Krzynia w 2004 roku znaleziono 30 taksonów zaliczanych do 6 gromad: Oligochaeta, Hirudinea, Crustacea, Insecta, Gastropoda, Bivalvia, wśród których dominującą role odgrywały Oligochaeta i larwy Chironomidae, co świadczyło o jego wysoce posuniętej eutrofizacji. O masie mokrej makrozoobentosu decydowały Dreissena polymorpha oraz larwy Chironomidae, ale jedynie w strefie kontaktu rzeka-zbiornik. Przedstawiciele bezkręgowców dennych preferowały strefę płytkowodną.
Wskaźnik bioróżnorodności Shannona wskazywał na bardzo niewielkie zróżnicowanie makrozoobentosu w całym zbiorniku. Tylko przy dopływie i odpływie rzeki w profundalu oraz na dwóch stanowiskach w litoralu wartość tego wskaźnika można uznać za umiarkowaną (1,5 – 2,0).

Ichtiofauna rzeki Łyny na terenie rezerwatów: Źródła Łyny i Las Warmiński

STRESZCZENIE

Połowy badawcze w rezerwatach Źródła Łyny i Las Warmiński prowadzono we wrześniu 2004 roku. W rezerwacie Źródła Łyny stwierdzono występowanie jedynie pstrąga potokowego i ciernika. W rezerwacie Las Warmiński stwierdzono występowanie 9 gatunków ryb. Dwa z pośród nich: głowacz białopłetwy i koza były objęte ochroną gatunkową. W ichtiofaunie dominował kiełb (55,1%). Licznie występowały także: węgorz, koza i głowacz białopłetwy natomiast pstrąg potokowy był gatunkiem zdecydowanie rzadszym niż w rezerwacie Źródła Łyny.

Płazy Suwalskiego Parku Krajobrazowego

STRESZCZENIE

Badania prowadzone w drugiej połowie XX wieku wskazują, że zmniejsza się liczebność i różnorodność płazów na świecie. W związku z tym coraz ważniejsza jest inwentaryzacja oraz ochrona miejsc występowania i rozrodu płazów. Teren Suwalskiego Parku Krajobrazowego (SPK), na którym prowadzono badania, znajduje się w północno-wschodniej Polsce, obejmuje 6284 ha powierzchni i stanowi unikatowy przykład młodoglacjalnego krajobrazu, z mozaiką siedlisk sprzyjających występowaniu płazów.
W ramach prac inwentaryzacyjnych prowadzonych w latach 1998 – 2004, spenetrowano 113 zbiorników wodnych, w obrębie których chwytano wszystkie napotkane płazy, które po oznaczeniu gatunku i płci wypuszczano. W wyniku tych prac stwierdzono występowanie 11 gatunków płazów, z których najpospolitsze były: traszka zwyczajna (Triturus vulgaris), ropucha szara (Bufo bufo), żaba jeziorkowa (Rana lessonae) oraz żaby brunatne (R. temporaria i R. arvalis). Do najrzadziej spotykanych można zaliczyć traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus), kumaka nizinnego (Bombina bombina), ropuchę zieloną (B. viridis), ropuchę paskówkę (B. calamita) oraz żabę wodną (R. esculenta). Występowanie ropuchy zielonej i paskówki miało charakter wyspowy i ograniczało się jedynie do obszarów w otulinie SPK.
Na drogach głównych (asfaltowych) stwierdzono 2 – 3 krotnie większą liczbę zabitych przez pojazdy płazów niż na drogach lokalnych; szczególnie wysoka była ona na drodze wojewódzkiej biegnącej wzdłuż wschodniej granicy parku. Na wszystkich rodzajach dróg dominowały żaby trawne i ropuchy szare, choć liczba gatunków batrachofauny obserwowanych na drogach lokalnych była wyższa niż na drogach głównych. Na terenie SPK stwierdzono 93 miejsca rozrodu płazów, z których 16% funkcjonuje tylko w wyjątkowo wilgotne lata.