,,PNRP’’ 27(2) za 2008 r.


Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy ostoją rzadkich
i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych

STRESZCZENIE

Celem pracy było zestawienie listy rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych, występujących na terenie Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego (BGPK), poznanie obecnego stanu ich zachowania oraz wyznaczenie obszarów ich największej koncentracji. Dane zebrano w latach 1998 – 2002, w formie zdjęć florystyczno-ekologicznych, uwzględniających pełną różnorodność siedlisk. Wykonano ponadto mapy kartogramowe o boku pola podstawowego równym 1 km, zgodnie z zasadami przyjętymi w „Atlasie Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce”.
Sporządona lista roślin rzadkich i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim oraz w Polsce liczy 136 gatunków, przy czym współcześnie nie potwierdzono na badanym obszarze występowania niemal połowy z nich, m.in.: Botrychium lunaria (PLV, PZE), Coronopus squamatus (PLE, PZV), Crepis praemorsa (PZE), Cuscuta epithymum (PZV), Drosera anglica (PLE, PZV), Jovibarba sobolifera (PZV), Lycopodiella inundata (PLV, PZE), Moneses uniflora (PZV) i Platanthera bifolia (PZV). Badane gatunki są przeważnie taksonami rodzimymi, związanymi głównie z lasami liściastymi (klasa Querco-Fagetea), wilgotnymi łąkami (klasa Molinio-Arrhenatheretea), murawami kserotermicznymi (klasa Festuco-Brometea) oraz wodami (klasy Lemnetea i Potametea).
Największą koncentarcją współczesnych stanowisk roślin ginących charakteryzuje się źródliskowy odcinek doliny Płoni, a zwłaszcza okolice miejscowości Żydowo i Równo (projektowany rezerwat „Pełnikowe sitowisko”, rezerwat „Skalisty Jar Libberta”). W środkowej i południowej części Parku ostojami gatunków zagrożonych okazały się projektowane rezerwaty „Lilie Wodne” i „Buczyny Barlineckie” oraz okolice rezerwatu Markowe Błota i leśniczówki Okno. W celu zachowania stanowisk zagrożonych gatunków należy je objąć stałym monitoringiem oraz dołożyć wszelkich starań by powołać do istnienia projektowane od wielu lat rezerwaty przyrody.


Flora dawnych gospodarstw
w Parku Narodowym „Ujście Warty” i jego okolicy

STRESZCZENIE

Obiektem niniejszych badań jest flora naczyniowa dawnych gospodarstw opuszczonych po zakończeniu II wojny światowej na obszarze Parku Narodowego „Ujście Warty” i w jego okolicy a w szczególności flora gatunków związanych z działalnością człowieka. Analizie poddano dane zebrane na 50 stanowiskach. Określono strukturę taksonomiczną, biologiczną (form życiowych) oraz częstość występowania antropofitów. Podjęto także próbę sklasyfikowania zrujnowanych obejść pod względem otoczenia, w jakim są położone.
Spośród stwierdzonych 75 gatunków roślin naczyniowych – 38 gatunków to gatunki towarzyszące człowiekowi, przede wszystkim kenofity i gatunki uprawne. Najliczniej reprezentowaną rodziną jest rodzina różowatych Rosaceae. Pod względem form życiowych dominują drzewa i krzewy. Do najczęściej występujących antropofitów należą jasnota purpurowa Lamium purpureum, lilak pospolity Syringa vulgaris, jasnota biała Lamium album, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, porzeczka zwyczajna Ribes rubrum, porzeczka agrest Ribes uva-crispa, jabłoń domowa Malus domestica.
Flora dawnych siedzib człowieka jest dość jednorodna. Świadczą o tym bardzo wysokie wartości współczynnika podobieństwa gatunkowego dla grup gospodarstw podzielonych ze względu na ich otoczenie (stanowiska na skraju wsi, pomiędzy polami uprawnymi, wśród łąk oraz między nasadzeniami sosnowymi). Wyróżnione cztery grupy stanowisk nie różnią się także pod względem średniej liczby gatunków. Zarówno usytuowanie dawnych gospodarstw na dnie pradoliny jak i poza jej krawędzią nie różnicuje ich flory a wysoki współczynnik podobieństwa potwierdza jej jednolitość.
Dawne siedziby ludzkie wyróżniają się pod względem florystycznym w krajobrazie, stając się urozmaiceniem i lokalną ostoją dla organizmów wymagających do życia stanowisk zacienionych i zacisznych. Spełniają rolę specyficznych wysp środowiskowych podnosząc poziom lokalnej różnorodności biologicznej.


Fitoplankton ekosystemów wodnych Biebrzańskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Badano skład taksonomiczny, liczebność, biomasę zbiorowisk planktonu roślinnego na tle warunków fizyczno-chemicznych wody na dziesięciu stanowiskach zlokalizowanych w Biebrzy i jej dopływach oraz starorzeczach w maju i lipcu 1999 roku (Ryc. 1).
Wykazano duże zróżnicowanie właściwości fizyczno-chemicznych wody w nurcie, jej dopływach i starorzeczach. Najbardziej odmienne od pozostałych, niezależnie od pory roku, były właściwości wody pobieranej w starorzeczu niepołączonym z nurtem rzeki (st. 5 – grupa IV, Ryc. 2). Wyróżniała je m.in. większa koncentracja azotu całkowitego, wapnia i zabarwienie wody (Tab. 1).
W maju w nurcie Biebrzy jej dopływach oraz starorzeczach stwierdzono od 11 do 27 taksonów glonów, natomiast w sierpniu od 16 do 37. Najbardziej zróżnicowaną taksonomicznie były okrzemki i zielenice (Ryc. 3, Tab. 2).
Obserwowano duże zróżnicowanie biomasy i liczebności glonów planktonowych. Wiosną liczebność fitosestonu w nurcie Biebrzy wahała się w granicach od 0,6 do 1,7 mln osobn. dm-3, a biomasa – w zakresie od 0,5 do 6,1 mg dm-3 (Ryc. 4), natomiast latem - od około 100 do 800 tys. osobników l-1, tworząc biomasę w zakresie wartości 0,1 - 17,6 mg l-1 (Ryc. 5). Najczęściej w fitosestonie dominowały okrzemki i kryptofity.
Biomasa fitosestonu w badanych dopływach Biebrzy (st. 8-10) i starorzeczach (st. 5-6) wiosną zawierała się w podobnym zakresie jak w samej Biebrzy (Ryc. 4), natomiast latem  liczebność ogólna fitosestonu w trzech starorzeczach rzeki Biebrzy (stanowiska 5, 6 i 7) wynosiła 0,4-6,1 mln. osob. l-1, a biomasa – 0,4-7,7 mg l-1 (Ryc. 5). Zróżnicowanie gatunkowe zbiorowisk glonów, szczególnie w starorzeczach, było jednak z reguły większe. Wynikało to prawdopodobnie z dużej niestabilności i dużego zróżnicowania przestrzennego warunków fizyczno-chemicznych wody.


Bogatkowate (Coleoptera: Buprestidae) Puszczy Kozienickiej

STRESZCZENIE

Puszcza Kozienicka to duży (ok. 300 km2) kompleks leśny w środkowej Polsce, leżący między Radomiem a Wisłą i Radomką oraz drogą Radom – Puławy. Badania prowadzono w latach 1990-2007, stosując standardowe metody eksploracji faunistycznej, ze szczególnym uwzględnieniem poszukiwań stadiów przedimaginalnych i ich hodowli. Celem niniejszego opracowania jest podsumowanie wiedzy o bogatkowatych P. Kozienickiej oraz analiza skuteczności istniejących na tym terenie form ochrony obszarowej dla mawianej grupy owadów.
Ogółem w P. Kozienickiej stwierdzono 46 gatunków Buprestidae, co stanowi około 53% fauny Polski w tej rodzinie (Tab. 1). Najbardziej pospolitymi gatunkami okazały się: Agrilus angustulus, A. viridis, A. biguttatus, Antaxia godeti, Chalcophora mariana i Trachys minuta. Na uwagę zasługuje odkrycie w P. Kozienickiej stanowisk gatunków skrajnie rzadkich w Polsce, jak np. Dicerca berolinensis, Poecilonota variolosa, Palmar dives. P. rutilans, Phaenops knoteki, Coraebus undatus, Agrilus graminis, A. mendax, A. salicis, Trachys scrobiculata. 4 gatunki bogatków mają tu swoją północną granicę zasięgu: Phaenops knoteki, Anthaxia helvetica, A. nigrojubata incognita, Coraebus undatus.
Spośród stwierdzonych w P. Kozienickiej bogatków, 44 to gatunki saproksyliczne, a jedynie 2 (Trachys minuta, T. scrobiculata) rozwijają się w liściach; pierwszy minuje liście roślin drzewiastych, drugi – zielnych. Zebrano dane dotyczące powiązań pokarmowych dla larw 38 gatunków Buprestidae (Tab. 1). Większość z nich – 27 gatunków – rozwija się na drzewach i krzewach liściastych; pozostałe 11 – na iglastych. Największą liczbę roślin żywicielskich stwierdzono dla Agrilus viridis (7) oraz A. olivicolor i Chrysobothris igniventris (po 5). Materiał żywicielski dla owych gatunków stanowi 41 gatunków drzew i krzewów, w tym 35 liściastych i 6 iglastych. Najczęściej zasiedlanym drzewem jest Pinus sylvestris, na którym rozwija się 8 gatunków Buprestidae oraz Quercus robur – 7. Na terenie P. Kozienickiej odkryto nieznane dotąd rośliny żywicielskie dla Chrysobothris igniventris – Abies alba i Pseudotsuga taxifolia,  Agrilus angustulus – Quercus  rubra i Sorbus aucuparia, A. ater – Populus x gileadensis.
Larwy bogatkowatych, w zależności od gatunku, zasiedlają różne rodzaje materiału żywicielskiego – od cienkich gałązek (Agrilus angustulus, A. convexicollis, A. cuprescens, A. derasofasciatus) po grube pnie i kłody drzew (Dicerca alni, D. berolinensis, Phaenops cyanea, P. knoteki, Agrilus ater, A. biguttatus) oraz pniaki (Chalcophora mariana, Buprestis novemmaculata) (Ryc. 1, 2, 3).
Rośliny pokarmowe imagines rozpoznane zostały w znacznie mniejszym stopniu. Pyłkiem i innymi częściami kwiatów odżywiały się: Anthaxia godeti, A. helvetica, A. morio, A. nigrojubata incognita, A. nitidula nitidula, A. nitidula signaticollis, A. quadripunctata. Zaobserwowano też żerowanie imagines Agrilus mendax na liściach Sorbus aucuparia (Fot. 1) oraz Trachys minuta ogryzające liście Salix caprea.  Saproksyliczne gatunki bogatkowatych, spotykane w P. Kozienickiej, rozwijają się najczęściej w materiale słabo rozłożonym, a nawet w drzewach i krzewach żywych, jak np. Palmar dives, Coraebus undatus i Agrilus viridis. W drewnie nieco mocniej rozłożonym, ale jeszcze stosunkowo twardym i suchym przechodzą swój rozwój jedynie Chalcophora mariana, Buprestis novemmaculata i B. octoguttata, a czasem także Dicerca alni.
Większość bogatkowatych P. Kozienickiej to gatunki leśne, jedynie Trachys scrobiculata występuje na terenach otwartych. Kilka gatunków spośród stwierdzonych tu bogatkowatych zaliczyć można do pirofilnych: Melanophila acuminata, Phaenops cyaneus, P. formaneki, Anthaxia godeti, Chrysobothris igniventris. Wszystkie bogatki występujące w P. Kozienickiej to gatunki światło- i ciepłolubne; do nielicznych, znoszących umiarkowane ocienienie należą: Anthaxia quadripunctata, Agrilus olivicolor, A. mendax i Trachys minuta.
Fauna Buprestidae analizowanego obszaru w ostatnim stuleciu była intensywnie modyfikowana przez gospodarczą działalność człowieka, wiodącą do zubożenia o niektóre gatunki puszczańskie. Jej zachowaniu mogą sprzyjać różne, istniejące na tym terenie formy ochrony obszarowej, głównie rezerwaty przyrody, w których zakres cięć i inne antropogeniczne zakłócenia są znacznie mniejsze niż w lasach gospodarczych. Niestety, żaden z 15 istniejących rezerwatów nie jest objęty ochroną ścisłą, stąd też ingerencja w drzewostany bywa, zdaniem autorów, często nadmierna. Niedostateczna też w nich jest ilość obumierających i martwych drzew i krzewów, zwłaszcza stojących – potencjalnych miejsc rozwoju różnych gatunków bogatkowatych. Łączna powierzchnia rezerwatów stanowi zaledwie około 3% obszaru puszczy, co z punktu widzenia ochrony przyrody jest wielkością niewystarczającą. Zdaniem autorów, postulowana powierzchnia rezerwatów powinna wynosić co najmniej 5-10% całości obszaru. Bogatkowate stwierdzono w dziesięciu rezerwatach (Tab. 1, 3). Najwięcej gatunków znaleziono w rez. Brzeźniczka (14 gatunków), Zagożdżon (13) i Jedlnia (10). Na uwagę zasługuje fakt, że w niektórych z tych rezerwatów występują gatunki bardzo rzadkie, np. w rez. Brzeźniczka – Agrilus delphinensis, A. mendax, Jedlnia – Dicerca alni, Poecilonota variolosa, Pionki – Agrilus obscuricollis, Zagożdżon – Agrilus subauratus, Trachys scrobiculata, Załamanek – A. mendax. Ponadto w rezerwatach Ponty, Zagożdżon i Załamanek odnotowano istnienie populacji gatunków górskich i podgórskich, występujących w P. Kozienickiej na oderwanych od głównego zasięgu, skrajnie północnych stanowiskach. Do takich gatunków należą związane biologicznie z jodłą Anthaxia nigrojubata incognita i Phaenops knoteki. We wszystkich rezerwatach łącznie odszukano 27 gatunków – tylko 59% stwierdzonych w P. Kozienickiej, co wskazuje, że nie w pełni zabezpieczają one cenną faunę puszczy. Poza rezerwatami znalazły się np. tak unikatowe w skali kraju gatunki jak: Dicerca berolinensis, Palmar rutilans, P. dives, Anthaxia chevrieri, Chrysobothris chrysostigma, Coraebus undatus, Agrilus auricollis, A. convexicollis, A. graminis, A. salicis.
Biorąc pod uwagę rzadkość gatunków, wzorzec rozmieszczenia geograficznego (przy krańcu zasięgu) oraz istniejące zagrożenia wytypowano gatunki specjalnej troski, którym należałoby poświęcić najwięcej uwagi w projektowanych planach ochrony rezerwatów i Kozienickiego PK oraz w programach ochrony dla nadleśnictw Kozienice, Radom i Zwoleń. Do takich gatunków zaliczono: Dicerca berolinensis, Poecilonota variolosa, Palmar dives, P. rutilans, Phaenops knoteki, Anthaxia nigrojubata incognita, Chrysobothris chrysostigma, Coraebus undatus, Agrilus auricollis, A. delphinensis, A. graminis, A. mendax, A. obscuricollis, A. salicis, A. subauratus, Trachys scrobiculata. Trzy z tych gatunków (P. knoteki, C. undatus, A. mendax) znajdują się na czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce.
Wydaje się, że wskutek zmian w krajobrazie P. Kozienickiej, polegających na zanikaniu lasów naturalnych, z dużym udziałem obumierających i martwych drzew, na rzecz drzewostanów wtórnych, niektóre gatunki bogatków mogących występować w przeszłości już tutaj nie bytują. Poza zwiększeniem powierzchni rezerwatów i objęciem części z nich ochroną bierną, co zwiększyłoby ilość martwego drewna w lesie, konieczne też są działania ukierunkowane na ochronę konkretnych zagrożonych bogatków. Działania te powinny zmierzać, uwzględniając biologię gatunków, do ochrony ich roślin żywicielskich i specyficznych środowisk życia.


Rozsiedlenie chrząszczy z rodziny kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae)
na terenie Rezerwatu „Wysokie Bagno” w Puszczy Białowieskiej

STRESZCZENIE

Niniejsze opracowanie miało na celu zbadanie rozsiedlenia chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae, Coleoptera) na terenie Rezerwatu „Wysokie Bagno” w Nadleśnictwie Białowieża. Badania prowadzono w różnych okresach fenologicznych w latach 2005 – 2007. Na terenie rezerwatu stwierdzono obecność 34 gatunków, zgrupowanych w czterech podrodzinach: Lepturinae (18), Laminae (8), Cerambycinae (5) i Aseminae (3), występujących we wszystkich sześciu pododdziałach (476A, 476B, 477A, 477B, 502C, 502E), a także sześciu zbiorowiskach roślinnych (Sphagno girgensohnii – Piceetum, Betulo pubescentis – Piceetum, Carici elongatae – Alnetum, Circaeo – Alnetum, zarastające zbiorowisko turzycowe (łąkowe), Tilio – Carpinetum circaetosum). Najbardziej cennym faunistycznie i zarazem bogatym gatunkowo w Cerambycidae okazał się zespół roślinny Sphagno girgensohnii – Piceetum, na którego terenie stwierdzono 26 gatunków, co daje 76,5%. Ten oderwany fragment tajgi syberyjskiej odbiegał także pod względem podobieństwa faunistycznego od pięciu pozostałych, tworząc oddzielne, swoiste zgrupowanie chrząszczy. Te specyficzne środowisko należy do rzadkości, co także uwidacznia się na podstawie występującej tam fauny owadziej, gdzie wykazano obecność dwóch gatunków narażonych na wyginięcie (V): Evodinus borealis i Leioderes kollari, a także pięciu uznawanych za rzadkie (R): Acmaeops septentrionis, Pedostrangalia pubescens, Cyrtoclytus capra, Monochamus saltuarius i Pogonocherus hispidulus. Na badanym terenie stwierdzono Evodinus borealis na mniszku lekarskim (Taraxacum officinale WEB.), co jest nową rośliną żywicielską tego gatunku.


Materiały do poznania łowików (Diptera: Asilidae)
Spalskiego Parku Krajobrazowego
z uwzględnieniem obszarów Natura 2000

STRESZCZENIE

W wyniku badań jakościowych nad muchówkami z rodziny łowikowatych Spalskiego Parku Krajobrazowego w połączeniu z danymi literaturowymi traktującymi o tym terenie, wykazano 36 gatunków Asilidae, z czego w latach 2003 – 2005 złowiono 32 gatunki. Badania prowadzone były w różnych typach środowisk, z uwzględnieniem obszarów Natura 2000. Pozwoliło to na stwierdzenie na obszarze ostoi „Lasy Spalskie” 27 gatunków łowikowatych, a 7 w ostoi „Dolina Pilicy”. Ponad połowa gatunków została wykazana z obszaru Parku i obszarów Natura 2000 po raz pierwszy.
Wśród Asilidae zasługujących na szczególną uwagę wymienić można gatunki: 1/ nowe dla Wyżyny Łódzkiej: Cyrtopogon lateralis (FALL.), Dioctria linearis (FABR.) i Tolmerus atripes LOEW; 2/ rzadkie w Polsce i na obszarze Wyżyny Łódzkiej: Dioctria rufipes (DE GEER), Machimus arthriticus (ZELL.), Erax barbatus (SCOP.) i Neoitamus cothurnatus (MEIG.).


Świadomość ekologiczna mieszkańców otuliny
Babiogórskiego Parku Narodowego

STRESZCZENIE

Prezentowana praca zawiera wyniki badań ankietowych, którymi objęto 289 dorosłych mieszkańców otuliny Babiogórskiego Parku Narodowego (Tab. 1, Ryc. 2).
Respondenci dość trafnie oceniają stan środowiska w Polsce – większość z nich uważa, że środowisko jest silnie zanieczyszczone. Stan środowiska w miejscu zamieszkania generalnie respondenci oceniają jako dosyć dobry, przy czym relatywnie częściej wskazują na większe zanieczyszczenie wód i lasów (Ryc. 4). Znają oni i doceniają walory przyrodnicze swojego regionu, są świadomi zagrożeń i konieczności ochrony przyrody, ale chcieliby by działania proekologiczne były bardziej opłacalne (Ryc. 5). Mimo, że połowa ankietowanych (51%) negatywnie odniosła się do faktu utworzenia BgPN, prawie wszyscy (90%) widzą słuszność obowiązujących na terenie parku zakazów i starają się ich przestrzegać. Ankietowani wypowiadali się również na temat warunków życia w strefie ochronnej Parku. Za najsłabsze aspekty życia codziennego uznali: możliwość pracy, perspektywy na przyszłość i życie kulturalne (Ryc. 8). Gospodarka zasobami przyrodniczymi na terenie BgPN jest wg większości ankietowanych prowadzona bez zastrzeżeń (Ryc. 9) a połowa pozytywnie ocenia pracę Dyrekcji (Ryc. 10).
Mieszkańcy BgPN, podobnie jak respondenci z innych parków, oczekują od Dyrekcji Parku jak i innych instytucji zaangażowanych w ochronę przyrody, działań, które podniosłyby atrakcyjność turystyczną i ekonomiczną regionu. Chcieliby również większego zaangażowania się Dyrekcji w edukację ekologiczną mieszkańców.